مجله معرفت ، خرداد 1383 ، شماره 78، ص 56

___________________________

وحی و تجربه دینی از دیدگاه استاد مطهری

حسنی، ابوالحسن؛

مقدّمه

مسئله «وحی» از مباحث مهم كلامی است كه هرچند در آثار متكلّمان، فلاسفه و عرفا به آن اشاراتی شده است، اما این بحث به طور مستقل و صریح در آثار پیشینیان مطرح نبوده، بلكه طرح و شكوفایی آن را در دوره معاصر و بیشتر توسط روشنفكران دینی شاهد هستیم. در این میان، بیش از همه، استاد مطهری درباره این موضوع بحث و بررسی كرده است. آنچه در این نوشتار می آید، تحلیلی است از دیدگاه های استاد مطهّری در باب «وحی». همچنین در این مقاله، با استفاده از اندیشه های ایشان، نظریات برخی از نواندیشان دینی معاصر در زمینه وحی، نقد و بررسی خواهد شد:

سرشت وحی

به طور كلی، می توان گفت: در باب سرشت وحی، دو دیدگاه زمینی و آسمانی وجود دارد: دیدگاه زمینی كه محصول دوره جدید (مدرنیته) است، درصدد بیعی، زمینی، این جهانی و غیر ماورایی كردن همه پدیده ها و از جمله وحی است و با نگاهی طبیعت  باورانه، به تحلیل و تبیین پدیده ها می پردازد.

اما بر اساس دیدگاه آسمانی، همه چیز آسمانی، آن جهانی و فوق طبیعی است و باید پدیده ها را با نگرش مافوق طبیعی مورد تحلیل و بررسی قرار داد. تبیین پدیده ها در پرتو قوانین فوق طبیعی صورت می پذیرد و كوششی در جهت رویه طبیعی حوادث انجام نمی شود. ما باید در تحلیل پدیده ها به ابعاد و جنبه های گوناگون آن ها، بخصوص دو بُعد طبیعی و فرا طبیعی، توجه كنیم. یك سونگری، یا به تعبیر پدیدارشناسان (فنومنولوژیست ها)، «تحویل انگاری»(1) یكی از آفات و آسیب های مهمی است كه برخی از اندیشمندان و دین پژوهان دچار آن می شوند. تحلیل تك بعدی پدیده ها و غفلت از ابعاد دیگر آن ها، رهزن اندیشمندان غربی و شرقی بوده است. خطای تحویل انگاری در دین پژوهی راهزن تر است چرا كه دین و مسائل دینی كثیرالاضلاع و دارای ابعاد گوناگون هستند و دو ویه الهی و بشری را با هم دارند و از این رو، رؤیت یك ضلع و انكار سایر اضلاع موجب خطای تحویل گرایی (یا به تعبیر منطق دانان، «مغالطه كنه و وجه») می شود؛ همچنان كه دین به اخلاق فرو كاسته شده، یا منحصر در بعد شریعتی می شود، یا به ایدئولوژی تنزّل داده شده و گاهی به تجربه دینی تحویل داده شده است. از آنجا كه دین حلقه وصل آسمان و زمین، خدا و انسان است، در هرگونه تحلیل و تبیین در باب مسائل دینی، باید به هر دو بعد الهی و انسانی آن توجه كرد و هر دو جهت طبیعی و فوق طبیعی آن را مورد كاوش قرار داد.(2)

نان كه اشاره شد، در مورد وحی، دو دیدگاه زمینی و آسمانی وجود دارد. بر اساس دیدگاه زمینی، دین و وحی، تجربه درونی و اجتماعی پیامبر است و به تدریج، به تبع پیامبر بسط پذیر است. بنابراین، «وحی» نوعی تجربه دینی است كه برای پیامبر حاصل می شود. اما وحی در نگرش آسمانی، پیامی است كه پیامبر از جانب خدا دریافت می كند. خداوند حقایقی را به پیامبر منتقل می كند كه مجموعه این حقایق، اصل و اساس وحی را تشكیل می دهند. این تلقّی از وحی «دیدگاه گزاره ای» نام گرفته است؛ زیرا «خداوند حقایقی را در قالب گزاره به پیامبر ابلاغ می كند.»