نسبیت اخلاق از دیدگاه شهید مطهری رحمه الله

پدید آورنده : حسینعلی رحمتی ،

پیش گفتار

«نسبیت » و «اطلاق » - یا جاودانگی - اخلاق از مباحث معروف فلسفه اخلاق است وافراد مختلف با توجه به مبانی فکری و عقیدتی خویش درباره آن بحث کرده اند، و گروهی قایل به نسبیت و گروهی دیگر طرفدار اطلاق و جاودانگی و عده ای هم معتقد به راه سومی شده اند.

این مقاله در صدد تدوین و تنظیم دیدگاه های شهید مطهری در این باره که به صورت پراکنده در آثار ایشان مطرح شده، برآمده است. هدف این نوشتار تنها ارایه گزارشی ازنظریات استاد در این زمینه است و نقد و بررسی آن ها به فرصتی دیگر واگذار می شود (1) .

تعریف نسبیت اخلاق

شهید مطهری در جاهای گوناگونی از «نسبیت » بحث کرده است. گاه از «امور مطلق و امور نسبی »سخن گفته و مثلا دوری و نزدیکی را از امور نسبی و اعداد و مقادیر را از امور مطلق دانسته است (2) و گاه از«وجود مطلق و نسبی » از دیدگاه » و «نسبیت تربیت (6) » مطالبی را بیان کرده است، لکن به طور خاص نسبیت اخلاق را چنین تعریف کرده است:

«اگر یک خوی یا خصلت و یا یک فعل به عنوان اخلاقی توصیه شود آیا این امرمطلقی است؟[...] یا اینکه نه، نسبی است؟ اگر گفتیم نسبی است. یعنی هیچ خصلتی وهیچ خویی را و همچنین هیچ فعلی را به عنوان فعل اخلاقی نمی توان به طور مطلق توصیه کرد و آن را در همه زمان ها و در همه مکان ها و در همه شرایط و برای همه افراد صادق دانست. (7) »

ایشان در جاهای دیگر نیز، نسبیت اخلاق را با عباراتی نزدیک به عبارت بالا تعریف کرده است. (8)

تاثیر نسبیت اخلاق در دین

استاد مطهری مساله «جاودانگی اخلاق » را حتی از بحث جاودانگی حقیقت برای اسلام و مسلمین مهم تر تلقی کرده و معتقد است جاودانگی اسلام به جاودانگی اخلاق وابسته است و نقض آن به معنی نقض خاتمیت و جاودانگی دستورات اسلام است. زیرا دستورات اسلام دارای سه بخش اصول عقاید،احکام و اخلاق است و با رد جاودانگی اخلاق و در واقع اخلاق یک بخش از اصول اسلام منسوخ شده است. (9) بنابراین لازم است که مبحث نسبیت اخلاق مطرح و به شبهات مربوط به آن جواب داده شود.

از این رو انگیزه ایشان در این بحث دفاع از جاودانگی دستورات اسلام و همچنین پاسخ به یکی ازنیازهای جامعه است. (10)

علل گرایش به نسبیت اخلاق

درباره این که علت یا علل گرایش به نظریه نسبیت اخلاق چیست، نظرات متفاوتی وجود دارد،«لوئیس پویمن » (11) در این باره به علل زیر اشاره می کند:

1. راه حل های ارایه شده معمولا به گونه ای است که گویی مطلق گرایی و نسبیت گرایی تنها شق های موجود هستند و فرض شق سومی ممکن نیست;