پیام جاویدان ، سال اول ، شماره دوم ، ص 92

__________________________

عنوان مقاله: مقایسه آراء تفسیری شهید مطهری (ره) با نظرات مرحوم علامه طباطبایی (ره) (آیات اول تا پنجم سوره بقره)

نویسنده : محمدبیگی، شاهرخ

چکیده

بررسی و غور در آیات‏ الهی خود یکی از مهم‏ترین توفیقات‏ الهی است،به ویژه زمانی که بتوان این روش‏ را به صورت مقایسه‏ای و تطبیقی انجام داد و از نظرات علمای اسلام آگاه گردید.

در این تحقیق،آراء تفسیری شهید استاد مطهری(ره) و مرحوم علامه طباطبایی(ره) درباره آیات‏ 51 سوره بقره مورد بررسی قرار گرفته است.و در این‏ مقاله آشنا می‏شویم که چگونه معلّم و متعلم زمانی که به‏ درجه اجتهاد برسند،خود به طور مستقل و احترام متقابل‏ نظرات خود را بیان کرده‏اند. خلاصه کلام آنکه مرحوم علامه طباطبایی در آیات‏ بحث هدایت تکوینی را مطرح نموده،در صورتی که شهید استاد مطهری این آیات را دالّ بر هدایت تکوینی و هدایت‏ تشریعی دانسته است.

کلید واژه‏ها:

تقوا،هدایت،تکوینی،تشریعی،ایمان،صلوه،انفاق، انزال،شهید مطهری،علامه طباطبایی.

بسم اللّه الرحمن الرحیم‏ الم؛ذلک الکتاب لاریب فیه هدیّ للمتّقین؛الذّین یؤمنون‏ بالغیب و یقیمون الصّلوة و ممّا رزقنا هم ینفقون؛و الّذین یؤمنون بما انزل الیک و ما انزل من قبلک و بالآخرة هم یوقنون؛اولئک علی‏ هدی من ربّهم و اولئک هم المفلحون.(1)

بر هر کسی که مقداری علم نحو خوانده باشد،این سؤال‏ پیش می‏آید که جار و مجرور(ب +اسم)متعلق به چه فعلی‏ می‏باشد.نظرات مختلفی در تفاسیر بیان شده است که از جمله:شهید مطهری متعلق محذوف را«اسم»به معنی‏ «نشانه و علامت می‏نهم»(2)و مرحوم طباطبایی«ابتدء)به‏ معنی«آغاز می‏کنم»(3)برمی‏گزیند.

بین این دو نظریه طبق قاعده«الجمع مهما امکن اولی من‏ الطرح»رابطه عموم و خصوص مطلق برقرار است بدین‏ معنی که نشانه و علامت نهادن معنای آغاز کردن را همراه‏ دارد و از ابتدا تا پایان کار را به خاطر او و به نام نامی اللّه‏ شروع می‏کنیم و پایان می‏دهیم.

بحثی که از قدیم درباره کلمه«اللّه»بوده،این است که ایا این کلمه مشتق است یا جامد و اگر مشتق است از چه‏ کلمه‏ای اشتقاق یافته است،که برای شرح مفصل آن‏ می‏توان به کتاب دائرةالفرائد،تألیف استاد دکتر آقای محمد باقر رجوع کرد،(4)آنچه در اینجا مد نظر است،این است که‏ مرحوم طباطبایی آن را از کلمه(اله)مشتق می‏داند به معنای‏ اسم برای ذات واجب الوجودی که دارنده تمامی صفات‏ کمال است،(5)ولی شهید مطهری اشتقاق کلمه را از«اله»و «وله»می‏داند با این بیان که احتمال دارد که اله وله،دو لهجه‏ از یک لغت باشد و آن را چنین معنی می‏کند:آن ذاتی که‏ همه موجودات ناآگاهانه واله اویند و او تنها حقیقتی است‏ که شایستگی پرستش دارد.(6)

باز در اینجا چنانچه ملاحظه می‏شود معنایی که شهید مطهری از کلمه اللّه بیان می‏کند از جامعیت بیشتری‏ برخوردار است.

سؤالی که در وهله اول پیش میآید این است که چه فرقی‏ از جهت معنی بین کلمه رحمن و رحیم وجود دارد.نظر علامه و استاد از جهت علم صرف در این مورد یکی است‏ بدین ترتیب که رحمن،صیغه مبالغه و رحیم،صفت مشبهه‏ است.علامه این طور معنی می‏کند:رحمن:کثیر الرحمه و رحیم:دائم الرحمه‏(7)و استاد نیز در مورد ترجمه فارسی آن‏ اشکال می‏کند که کلمات بخشنده و مهربان بار معنی‏ کلمات رحمن و رحیم را نمی‏رساند بلکه این دو،معانی‏ کلمات جواد و رئوف‏اند.(8)

آنچه به نظر این جانب می‏رسد این است که کلمه رحمن‏ را«بسیار بخشنده»و رحیم را «همیشه بخشنده»ترجمه‏ کنیم خوب است و از جهت تفسیر هم این قول بهتر به نظر می‏آید که خداوند رحیم است،پاسخ این است عیب در فاعل نیست(سبحان اللّه)،بلکه عیب و نقص در قابل است، که کفار و منافقین طبق عملکرد خود قابلیت رحمت الهی را از خود سلب می‏کنند.

الم

در باب حروف مقطعه که در 29 سوره قرآن کریم آمده‏ است بیش از ده نظر وجود دارد که برای درک شرح مفصل‏ آن می‏توان به تفسیر سوره شوری،در تفسیر المیزان رجوع‏ کرد.علامه و استاد در این که این حروف رموزی بین خدا جلّ جلاله و رسول(ص)است،اتفاق نظر دارند،(9)ولی‏ تأکید علامه بر این است که این حروف را نمی‏توان از متشابهات و نه معانی آن را از باب تأویل دانست.(10)

ذبک الکتاب لاریب فیه

در اینجا استاد چنین بیان نموده که،ریب تا زمانی برای‏ کسی وجود دارد که به قرآن نظرا و عملا نزدیک نشده است.(11)