مجله معرفت ، تابستان 1387، شماره 29، ص 66

____________________________

معرفت شناسی از دیدگاه شهید مطهری رحمه الله

معلمی، حسن؛

شهید مطهری ـ رضوان الله تعالی علیه ـ از لحاظ پرداختن به مباحث معرفت شناسی و طرح شبهات مربوط به آن و پاسخ گویی بدآنها، سرآمد معاصران خود بود. او علاوه بر تقریر بسیار زیبای مطالب فلاسفه پیش از خود، به گونه ای كه مطالب آنها را به زبان روز و پاسخ گوی به شبهات موجود درآورد، مطالب ابتكاری خاصی را نیز در این زمینه عرضه كرده كه از ارزش والایی برخوردار است؛ مانند جستجو برای یافتن منشأ معقولات ثانیه فلسفی و دست یابی به علوم حضوری و ارجاع معقولات ثانیه فلسفی بدان. البته این كاوش توسط مرحوم علاّمه طباطبایی شروع شد، ولی ادامه و تكمیل آن را این شهید عزیز به عهده گرفت.

آنچه در ذیل می آید اجمالی است از برخی كاوش های شهید مطهری (ره) در زمینه معرفت حقیقی؛ امكان معرفت حقیقی و ردّ شكاكیت؛ منشأ معارف بشری و مطابقت علم با واقع.

معرفت حقیقی

شهید مطهری (ره) «معرفت حقیقی» (حقیقت) را «قضیه ذهنی مطابق با واقع» می داند.(1) با توجه به تعریف مذكور، ایشان دو شرط برای معرفت حقیقی ذكر كرده اند:  وجود علم و صورت ذهنی و مطابقت با واقع.

كه ایشان به پیروی از دیگر فلاسفه، علوم را به حضوری و حصولی تقسیم می كند و علم حضوری را «علم بی واسطه» و علم حصولی را «علم با واسطه» (صور ذهنی) می داند و معتقد است كه در علم حضوری، خود واقعیت نزد عالم حاضر است، نه صورت آن و به این دلیل، خطاناپذیر است. ولی در علم حصولی، صورتی از واقع نزد عالم وجود دارد (صورت ذهنی)، پس ممكن است خطا یا صواب و حق باشد.(2) با توجه به این نكته، باید گفت: در علوم حضوری، مطابقت و عدم مطابقت مطرح نیست و این مسأله سالبه به انتفای موضوع است و جایگاه آن بحث مطابقت و عدم مطابقت در علوم حصولی است. علوم حضوری علومی حق و صواب و عین واقع هستند و تعابیری مثل «مطابق» و «صادق» در آنها مسامحی و بیانگر خالی بودن از خطا و غلط است.

پس یكی از مصادیق معرفت حقیقی معرفتی است كه عین واقع باشد، نه مطابق با واقع و تعریف «معرفت حقیقی» به «علم مطابق با واقع» مربوط به علوم حصولی است، نه مطلق علم.