فصلنامه كتاب نقد، شماره 14،ص 352

    مطهری این معنا از «تساهل و تسامح» را معادل «مداهنه و مصانعه» دانسته و تصریح می‏كنند كه قرآن و سنّت به شدت با این معنا از «تساهل و تسامح» برخورد كرده و دینداران را از آن نهی كرده‏اند.

3ـ به این معنا كه اسلام در امر دینداری اجتماعی از همه دینداران، توقّع به بجاآوردن همه حدّ اكثرها را ندارد و به ظرفیت و ناتوانی و محدودیت‏های بشری توجّه دارد. این معنا از «تساهل و تسامح» نیز مورد پذیرش می‏باشد. آنچه در پی می‏آید تفصیل نكاتی است كه گفته آمد:

1. تحمّل عقاید دیگران

استاد مطهری در تبیین عوامل مؤثر در شكل‏گیری نشاط علمی در زمان امام صادق(ع) عواملی را از جمله «تساهل و تسامح» به معنای همزیستی با غیرمسلمانان و تحمّل اهل كتاب می‏شمارد:

«... در آنچه امروز «تسامح و تساهل دینی» اصطلاح كرده‏اند و همزیستی با غیرمسلمانان است مسلمانان، اهل كتاب را تحمل می‏كردند و این را بر خلاف اصول دینی خودشان نمی‏دانستند.»(1)

مطهری یكی از عوامل رشد علمی جامعه مسلمین را همین نوع از «تساهل و تسامح» توسط مسلمانان می‏داند كه اجازه می‏داد تا اندیشمندان اهل كتاب براحتی وارد جامعه اسلامی شوند و مسلمین مقدم آنان را گرامی شمردند و لذا در همان عصر اول، معلومات اینها را از ایشان گرفتند و در عصر دوم، خود مسلمین در رأس جامعه علمی، قرار گرفتند.(2)

مطهری بر این باور است كه احادیثی چون «خذالحكمة ولو من مشرك...»، «الحكمة ضالّة المؤمن یأخذهااینما وجدها» و آیاتی چون «یؤتی الحكمة من یشاء و من یؤت الحكمة فقد اوتی خیرا كثیرا»،(3) كه بر اخذ علوم و فنون گرچه از مشرك، توصیه می‏كنند و حكمت را گمشده مؤمن می‏دانند و آن را «خیر كثیر» معرفی می‏كنند، در حقیقت به «تساهل و تسامح دینی» توصیه می‏كنند، زیرا بدون «تساهل و تسامح دینی» یعنی بدون «همزیستی مسالمت‏آمیز» مسلمانان با غیر مسلمانان، گرفتن علوم و فنون از غیرمسلمانان امكان‏پذیر نخواهد بود.(4) استاد مطهری در ردّ این نظر كه «تسامح و تساهل» نسبت به اهل كتاب، ریشه در دربار خلفاء دارد چنین می‏نویسد:

«برخی مسأله «تسامح و تساهل» نسبت به اهل كتاب را به حساب خلفا گذاشته‏اند كه سعه صدر خلفاء ایجاب كرده كه در دربار آنها مسلمانان و مسیحی و یهودی و مجوسی و غیره با همدیگر بجوشند و از