قبسات، سال سوم وچهارم، شماره مسلسل 11/10، ص53
درازا کشید، امّا چالشهای تازهیی که طی دههی هفتاد شمسی در حوزههای شناختارپژوهی، هستیشناسی و الهیّات، در ایران ظهور کرده است، بستر بسیار مساعدی را برای بالیدن و بارور شدن این نهال جوان فراهم ساخته است.
در این نگاره پس از اشاره به ادوار پیدایش و بالش حکمت و عقلانیّت اسلامی، به اختصار به تبیین مختصات ساختاری، روشی و محتوایی گفتمان فلسفی معاصر ایران که به نظر نویسنده، زیبندهی عنوان «مکتب نوصدرایی» است، پرداخته شده، عقلانیّت اسلامی پنج دوره را سپری کرده است و اکنون در دورهی ششم حیات بارور خویش بسر میبرد:
دورهی نخست: حجاز هیچگاه پیشینهی حکمی نداشته و جز در عصر ابراهیمی هماره در تیه جاهلیّت بسر میبرده، با ظهور شریعت اسلامی چراغ خردورزی در آن دیار فروزان شد، نخستین آیات فرود آمده به لحن اندیشه برانگیز و بیدارگرانهیی از «قرائت و کتابت»، «علم و حکمت»، «آفرینش و انسانشناسی»(2) سخن گفت، وحی اسلامی حکمت را قرین کتاب (قرآن) و سایر کتب آسمانی قرار داد،(3) و خرد را عِدل وحی قلمداد کرد، هم از این رو در اسلام عقل به همان طراز ارجمند است که وحی، عقل و وحی دو منبع دریافت دیناند،(4) سهم خرد در دستیابی به اصول (جهانبینی و انسانشناسی) پررنگتر از نصّ است و در درک احکام و اخلاق نیز سهمی کمتر از وحی ندارد، کلیدفهم نصوص وحیانی نیز عقل است،قرآندرافزونبرسیصد آیه آدمی را به تعقّل و اندیشیدن فرمان داده است،(5) سراسر متون و نصوص مقدس اسلامی آکنده از لطایف حکمی، مضامین فلسفی، و مدّعیات عقلانی است.(6) با عنایت به نکات پیشگفته عهد نزول قرآن و عصر صدور روایات اسلامی دورهی طلوع حکمت و عقلانیّت اسلامی است، هرچند ـ چون دیگر معارف اسلامی ـ مجموع آموزههای حکمی اسلامی در آن روزگار به صورت متنی مجزا از متون مقدس، تبویب و تدوین نگردید و این علل و دلائل بسیاری دارد، یکی از علل آن درهم تنیدگی اصول احکام عقلانی و وحیانی و دوگانه قلمداد نشدن آنها در متن این دین است.
مختصّات این دوره عبارت است از: 1. فهم امّی و فطری و اخذ بلاواسطهی عقاید از محضر پیامبر و نصوص اوّلیّهی دینی، 2. بساطت مباحث و عقاید، 3. فقدان نحلهها و مسالک نظری تعریف شده، 4. طرح مباحث، عاری از تعبیر و اصطلاح و سازمان علمی.
مورّخان مطّلع فلسفه و فیلسوفان متضلّع، شرقشناسان منصف، با ما در برداشتهای فوق همدل و همراهند.
دورهی دوم: درحالی که خورشید حکمت و معرفت در مغربزمین در محاق قرون وسطا میافتاد، آفتاب دانش و