علوم سیاسی، سال چهارم، شماره سیزدهم، بهار80، ص181

زمان ما بسیار کارساز و آموزنده است به نحو مطلوب عرضه گردد. در این مقاله سعی داریم بخشی از اندیشه سیاسی ایشان را ذیل عنوان «حق» تشریح و تبیین کنیم.

فلسفه حق

ما چه حقوقی برای عموم انسان‏ها قائلیم؟ براساس چه مبنایی آنها را ذی‏حق می‏دانیم؟ معضل تقابل میان حقوق فردی و مصالح نوعی اجتماعی را چگونه حل می‏کنیم؟ میان حق و مسؤولیت (تکلیف) چه نسبتی برقرار است؟ آیا جمع میان حقوق طبیعی و اعتقاد دینی امکان‏پذیر است؟ حق‏مداری مبتنی بر جهان‏بینی اسلامی چه تفاوت‏هایی با حق‏مداری مبتنی بر انسان‏شناسی اومانیستی رایج دارد؟

اینها نمونه سؤالاتی است که بنا داریم با توجه به آثار مکتوب آیة‏اللّه‏ مطهری قدس‏سره بدانها پاسخ گوییم.

تعریف حق

منظور از حق، امتیاز و نصیب بالقوه‏ای است که برای شخص در نظر گرفته شده و براساس آن او اجازه و اختیار ایجاد چیزی را دارد یا آثاری از عمل او رفع شده و یا اولویتی برای او در قبال دیگران در نظر گرفته شده است و به موجب اعتبار این حق برای او، دیگران موظفند این شؤون را محترم بشمارند و آثار تصرف او را بپذیرند.

در نظر آیة‏اللّه‏ مطهری حق به این معنا ویژگی‏هایی دارد که می‏تواند معرّف آن باشد و آن‏را از مقوله‏های قریب‏المعنا، مثل حکم، ملک و تکلیف جدا سازد، از قبیل:

حق امری اعتباری و مربوط به ظرف عمل انسان است. اعتبار آن مانند هر اعتبار دیگری (از قبیل ملکیت) در جایی صورت می‏گیرد که مورد اعتبار وجود حقیقی نداشته باشد و آثار مقصود از اعتبار تکویناً مترتب نشده باشد.

حق «له» است، برخلاف تکلیف که «علیه» است، یعنی در آن یکی از خواسته‏ها و حوایج بشر لحاظ شده است و نوعی ارفاق و امتیاز برای شخص به حساب می‏آید.

حق به فعل (یک نوع فعل تسبیبی) تعلق می‏گیرد، برخلاف ملک که به عین تعلق می‏گیرد، لکن حق صرفاً اباحه شرعی نیست، بلکه اختیار و صلاحیتی قانونی است در مورد کارهایی که باید آثاری بر آنها مترتب گردد یا آثار مترتب اولیه رفع شود.

زمام امر حق به دست صاحب حق است؛ از این رو برخلاف ملک و حکم قابل اسقاط یا اعراض است،