علوم سیاسی / سال ششم/ شماره 23/ پاییز 82 / ص:148

این رو پرسش های متنوع و متکثری مطرح می شود؛از این پرسش ها که اساسا چه رابطه ای میان اخلاق و آزادی وجود دارد؟آیا اخلاق و ارزش های اخلاقی در دست یابی به آزادی و پایداری و استمرار آن تأثیرگذار است یا در ازاء از دست دادن و مقید شدن آزادی؟آیا آزادی می تواند برای رسیدن به جامعه ای اخلاقی به انسان ها کمک کند یا این که رسیدن به جامعه ضد اخلاقی را تسریع می بخشد؟

مبانی و معیارهای مفهوم اخلاق و آزادی کدام است؟آیا آزادی می تواند یا باید بر مبانی اخلاقی استوار باشد یا تحقق اخلاق در جامعه به تحقق آزادی در آن جامعه بستگی دارد؟در نسبتی دیگر و از منظری دیگر می توان پرسش های مذکور را به گونه ای دیگر نیز طرح کرد؛از جمله:آیا نهال اخلاق در فضا و بذر آزاد به بار می نشیند و یا برعکس،این آزادی است که خود را با قامت اخلاق متناسب می کند؟آیا بدون آزادی و آزاد اندیشی می توان معرفت اخلاقی کسب کرد و یا این که اعتبار آزادی نیز بر پیش دانسته ها و مبانی اخلاقی مبتنی است؟آیا اساسا آزادی می تواند ارزش های اخلاقی را تقویت کند یا این که وجود فضای آزاد باعث کاهش تأثیر ارزش های اخلاقی در جامعه می شود و چه بسا اخلاق را از میان می برد؟

این مقاله با هدف تبیین رابطه و سنجش دو مفهوم آزادی و اخلاق با تأکید بر اندیشه آیة الله مرتضی مطهری و نیز تأثیر هر یک بر دیگری نگارش یافته است؛به عبارت روشن تر،تلاش می کند تا تقدم یا تأخر آزادی یا اخلاق را بر دیگری تبیین کند.به نظر می رسد برخلاف دیدگاه معروف نزد اندیشمندان مسلمان در تقدم اخلاق بر سیاست و به همین نسبت،تقدم اخلاق بر آزادی،در اندیشه آیة الله مطهری،آزادی به لحاظ رتبی و زمانی،مقدم بر اخلاق است:از این رو تحقق اخلاق در جامعه منوط به تحقق حداقلی از آزادی در آن است.البته هم اخلاق و هم آزادی از ضروریات زندگی فردی و به ویژه زیست جمعی و برای رسیدن به هدف های خاصی مورد نیاز آدمی است،هر چند این هدف ها از منظرهای مختلف که به آنها نگاه شود ناهمگون جلوه کند.

در جامعه ای که استبداد در آن حاکم است و شیوه های استبدادی و توتالیتری در آن مقدم بر اخلاق و آزادی است،هم آزادی غایب و هم اخلاق جامعه منحط و فاسد است.اخلاق مناسب و در خور یک جامعه که مبتنی بر مبانی معرفت شناختی و انسان شناختی و هستی شناختی معتبر باشد تنها در جامعه ای رخ می نماید که بهره ای از آزادی داشته باشد و تملق و چاپلوسی در آن راه به جایی نبرد و اخلاق و ارزش های اخلاقی حاکم باشد.شایان ذکر است که در این جا اخلاق و آزادی در مقابل و ضد یکدیگر نیستند،بلکه اساسا آزادی یکی فضیلت اخلاقی و بلکه مهم ترین و اساسی ترین فضیلت اخلاقی شمرده می شود.