مجله رواق اندیشه » آبان 1381 - شماره 11 / ص:30
نپرداختهاند، ولی از مجموع سخنان آنان در مسائلی چون ضرورت بعثت پیامبران، مسأله امامت و غیره میتوان دیدگاههایی را به آنها نسبت داد. متفکران اسلامی در این عرصه ـ به طور کلی ـ به دو دسته سنتگرایان و متجددان منشعب میشوند.
سنتگرایان برای کتاب و سنت در کنار عقل اهمیت اساسی قائلند، ولی متجددان بیشتر به دستآوردهای علوم تجربی در عرصه قلمروشناسی دین توجه مینمایند و در تفسیر متون دینی از آنها بهره میگیرند. ولی هر دو گروه در شناخت کارکردهای دین تلاش میکنند، گرچه برخی از متجددان تنها کارکردگرایانه به دین مینگرند و روش پراگماتیستی را بر سایر روشها ترجیح میدهند.
متفکران اسلامی از جهت داوری در مسأله قلمرو دین به سه گروه عمده طبقهبندی میشوند: گروه نخست که رویکردی افراط گرایانه دارند، به تعطیلی عقل و تجربه فتوا داده و تمام معارف بشری را از قرآن یا قرآن و سنت جویا شدند. و گروه دوم رویکردی تفریطی دارند و تنها قلمرو دین را در مسائل مربوط به ارتباط انسان با خدا منحصر ساخته و سایر آیات و روایات اجتماعی و دنیوی را طرد نمودهاند. و سومین گروه با رویکردی معتدلانه به نیازهای دینی انسان اعم از نیازهای دنیوی و اخروی پرداخته و قلمرو دین را در هر دو ساحت دنیا و آخرت مشخص کردهاند، بدون این که عقل و تجربه را به حاشیه رانند. اینک با تفصیل بیشتری به دیدگاه‌های متفکران اسلامی در مسأله گستره شریعت میپردازیم.
1- فارابی (339ـ258 ه. ق): فیلسوف معروف اسلامی و معلم ثانی با تلفیق فلسفه، دین و حقیقت، واحد دانستن حقیقت دینی و حقیقت فلسفی، تنها اختلاف دین و فلسفه را صوری دانست. وی برای ائتلاف فلسفه و دین، در فلسفه مشایی تجدید نظر کرد؛ و آن را به کسوت افلاطونی در آورد تا با مبانی اسلامی همسازتر گردد. و با این روش توانست قلمرو دین را در حوزه وسیعی از نیازهای دنیوی توسعه داده و پیدایش مدینه فاضله را به دین نسبت دهد.(1) فارابی به گونهای مدینه فاضله را تعریف میکند که رئیس آن باید فقه و حکمت بداند و با عقل فعال یا جبرئیل برای اخذ وحی ارتباط برقرار کند.(2)بنابراین، قلمرو دین از دیدگاه فارابی حداکثری است.
2- ابن سینا (428ـ370 ه. ق): نیز با تمسک به فلسفه مشایی و تبیین مراتب چهارگانه عقل
______________________________
1 - اندیشههای اهل مدینه فاضله،صص 293-280.
2 - الملّه، بند26، صص 52-50؛ تحصیل السعادة، ص 29.