علوم سياسي، سال چهارم، شماره ي چهادهم، تابستان 80، ص198
دسته یكم و نظر سوم و چهارم در نظریات دسته دوم قرار مىگیرند:
نظر اول: جامعه اعتبارى است. در این نظر، چیزى جز افراد و رفتارها و كنشهاى آنان در قیاس با یكدیگر مطرح نیست.
نظر دوم: جامعه مركب صناعى است. مراد از تركیب صناعى، پدید آمدن موجود جدیدى بهنام جامعه نیست، بلكه حضور افراد و تأثیر و تأثر آنها بر یكدیگر است، بهگونهاى كه كار و اثر آنها در حالت فعل و انفعال، عین كار آنها در حال انفراد نیست؛ البته این، كار و اثر جدیدى نیست كه به اثر و كار افراد استناد پیدا نكند، مانند ماشین كه كار آن چیزى جز كار عناصر و اجزاى مربوط به آن نیست ولى در اثر همراهى عناصر، اثر به گونهاى یافت مىشود كه در حالت جدایى اعضا ممكن نیست.
نظر سوم: جامعه مركب حقیقى است. مراد از مركب حقیقى، تكوین واقعیت و موجودى جدید غیر از واقعیت عناصر و اجزاى تشكیل دهنده آن است. تركیب حقیقى به صورتهاى گوناگون قابل تصور است، در برخى از تركیبات اجزاى مركب تنها پس از تحلیل ذهنى، انتزاع و كشف مىشوند. این نوع از مركبات را «بسایط خارجى» مىنامند، یعنى در خارج اجزاى آن هرگز منفك و جداى از یكدیگر و به صورت مستقل یافت نمىشوند، مانند سفیدى و سیاهى، كه هر یك از آن دو از یك معناى مشترك یعنى رنگ و از یك معناى مختص، یعنى صورت سفیدى یا سیاهى كه فصل آن است، حاصل شدهاند. عناصر معدنى نیز از این قبیل هستند، زیرا در جهان خارج هرگز معناى جسم بودن را ـ كه بر حضور بعدهاى سهگانه دلالت مىكند ـ به صورت مستقل و بدون همراهى با یكى از فصول ممیّزى كه مبدأ تكوین عناصر مختلف است نمىتوان یافت، یعنى در خارج نمىتوان جسمى را یافت كه بر مبناى طبیعیات قدیم (آب، خاك، هوا و مانند آن) و یا بر مبناى طبیعیات جدید (انرژى یا یكى از عناصر صد و چهارگانه جدول مندلیف و یا مانند آن) نباشد.
گیاهان و حیوانات، مركبات حقیقىاى هستند كه تفكیك خارجى اجزاى آنها در برخى شرایط قابل تصور است، مثلاً ذرهاى از خاك جذب گیاه مىشود و یا نطفهاى كه به صورت حیوان زنده و جاندار درمىآید، در مسیر حركت با كسب كمالات و صور جوهرى جدید، واقعیت جدیدى را پدید مىآورد و یا آنكه به قلمرو حقیقتى جدید وارد مىشود.
در این دسته از مركبات با آنكه انفكاك خارجى اجزا در برخى از حالات و شرایط قابل تصور است و لیكن در هنگامى كه شىء جدید، كه مركب از آن اجزاست، پدید مىآید، هیچ یك از اجزا هویت یا وجودى جدا و ممتاز از وجود كل ندارند و به همین دلیل برخى از