.

مجله قبسات، زمستان 1385، شماره 42،ص62

اندیشه ورانی که در عرصه تاریخ و بررسی رویدادهای تاریخی به بحث و بررسی می پردازند، همواره با این سؤال اساسی مواجهند که ارزش بررسی ها و کاوش های مختلف در رویدادی که زمان آن سپری شده، چیست. چرا باید در باره رویدادی بحث و بررسی کنیم که معلوم نیست عوامل مؤثر در آن در آینده همان اثربخشی گذشته را دارند یا نه. آیا عوامل تأثیرگذار در حوادث گذشته به طور تصادفی دارای اثر بودند یا این تأثیر همیشگی است؟ این سؤالات و سؤالات مشابه دیگر که با اساس فایده مندی مطالعه تاریخ ارتباط دارد، به یک امر مهم بر می گردد و آن نحوه ارتباط علیت با روند تاریخی است؛ البته سؤال اساسی تری وجود دارد و آن این است که آیا می توان بر عوامل تاریخی نام علت گذاشت. عواملی که باید در حیطه رفتارهای انسانی ملاحظه شود و به این جهت به نظر می رسد ارتباط قطعی و حتمی لازم را با نتایج خود نداشته باشد.

سارتر و مطهری به جهت آن که در زمانی می زیسته اند که هگل و مارکس، بیشترین طرفدار و بالاترین تفوق حکومتی را از آن خود کرده بودند، بررسی های بسیاری را در باره تاریخ و چگونگی جریان علیت در آن ارائه کردند. آرای این دو اندیشه ور در زمینه بررسی عوامل تأثیرگذار در تاریخ بشری که با خود پاسخ به سؤالات پیش گفته را به همراه دارد، از آن جهت حایز اهمیت است که می توان به نگاهی تطبیقی و مقایسه ای در باره تفاوت های ماهوی مکاتب آنان دست یافت. چگونگی بررسی ها و ارزش گذاری هایی که این دو در این زمینه بدان ها تأکید می کنند، بسیار اهمیت دارد، به ویژه آن که سارتر بنا به مطلبی که در دائرةالمعارف های فلسفی بدان تأکید شده، نماینده یکی از دو مکتب برجسته جهان غرب یعنی مکتب اگزیستانسیالیسم به شمار می آید. از سوی دیگر نیز آرا و نقدی هایی که استاد مطهری در باره مسائل روز و آرای مکاتب برجسته داشته، هنوز به گونه ای کم نظیر در کلام اسلامی مورد توجه است؛ به طوری که جایگاه ایشان در حدی ارتقا یافته که می توان او را نماینده بی همتای کلام جدید به ویژه در جهان شیعه دانست.

در این نوشتار، ابتدا در باره مفهوم علیت و چگونگی نگرش مارکسیسم به این اصل پرداخته؛ سپس به آرای دو فیلسوف اشاره می شود: اولاً نظر آنان در باره اصل علیت و جریان آن در فلسفه تاریخ بررسی می شود. ثانیاً به تأملاتی اشاره خواهند شد که دو فیلسوف در باره چگونگی جریان اصل پیش گفته در تاریخ دارند. به طوری که شاخصه ها