علوم سياسي، سال هفتم، شماره‌ي بيست و هفتم، پاييز 83 ص 80

1. جامعه مدنی به مفهوم دولت در اندیشه ارسطویی در مقابل خانواده و در اندیشه اصحاب قرارداد اجتماعی در مقابل وضع طبیعی.

2. جامعه مدنی به مفهوم جامعه متمدن در مقابل جامعه ابتدایی در اندیشه دانشمندانی مانند آدام نرگسون و آدام اسمیت.

3. جامعه مدنی به مفهوم شکل اولیه تکوین دولت در اندیشه هگل.

4. جامعه مدنی به مفهوم حوزه روابط مادی و اقتصادی و علایق طبقاتی و اجتماعی در مقابلِ دولت و به عنوان پایگاه آن در اندیشه مارکس.

5. جامعه مدنی به عنوان جزئی از رو بنا و مرکز تشکیل قدرت ایدئولوژیک یا هژمونی طبقه حاکمه در اندیشه آنتونیوگرامشی.

6. جامعه مدنی حلقه واسط بین مردم و دولت در مقابل دولت.

در این پژوهش تعریف مورد نظر، تعریفی است که از زمان هگل پایه ریزی شده است و بر اساس آن جامعه مدنی در مقابل دولت قرار می گیرد و شامل همه حوزه هایی است که پس از تعیین و تجزیه حوزه دولت باقی می ماند. جامعه مدنی در مقابل دولت به حوزه ای از روابط اجتماعی اطلاق می شود که فارغ از دخالت قدرت سیاسی است و مجموعه ای از نهادها، مؤسسات، انجمن ها، تشکل های خصوصی و مدنی (غیر خصوصی) گروه های فشار و ... را در بر می گیرد. جامعه مدنی حوزه روابط اجتماعی و دولت حوزه روابط سیاسی است.3

جامعه مدنی در این معنا برای اثبات مطلوبیت قلمرو آزادی و حقوق فردی و ایجاد محدودیت هایی برای دولت است. دولت با ترسیم مرزهای حوزه سیاسی تلاش می کند تا رویه ها یا اعمال سیاسی را کنترل یا محدود سازد؛ در مقابل، جامعه مدنی دولتی پاسخ گو می طلبد و این که حقوق شهروندان را رعایت کند، آزادی را محدود نکند و در جامعه قانون حکم فرما باشد. بر این اساس، وجود جامعه مدنی یکی از ویژگی های جوامع دموکراتیک است. جامعه مدنی ارزش هایی مانند مشارکت سیاسی، پاسخ گویی دولت و عمومی بودنِ سیاست را در پی دارد. بدون حمایت از حقوق شناخته شده و قابل اجرای آزادی بیان، آزادی اجتماعات، آزادی عقیده و فکر و ترویج افکار عمومی جامعه مدنی از بین می رود.4

مؤلفه های جامعه مدنی