فصلنامه رواق اندیشه، شماره 40/ ص: 32

می شود، مانند کسانی که بر اساس «برهان صدیقین»، با تأمل در حقیقت هستی پی می برند که حقیقت هستی، خداست؛ چنان که امیرالمؤمنین علی7 در دعای «صباح» به خدای سبحان عرض می کند «یَا مَنْ دَلَّ عَلی ذاتِهِ بِذاتِهِ». در این قسم از اندیشه و حرکت، مسافت و هدف یکی و متحرک، جداست؛ یعنی روح متحرک و اندیشمند در خود خدا نظر می کند و از خود خدا پی به وجود او می برد.»(1)

در هر سه گونه تفکر، محرک و راهنما خداوند است. اگر به نخستین و عامترین تعبیر جان دیویی از تفکر دقت کنیم، این واقعیت بهتر معلوم می شود؛ او می نویسد:

«در وهله اول، فکر عبارت است از آنچه در ذهن می آید. در اینجا فکر به معنای آگاهی از آنچه به ذهن می آید است»(2)

در این عبارت، در گام اول، انسان منفعل است: «آنچه به ذهن می آید» ندای حق است؛ چنان که خداوند متعال در قرآن کریم فرمود «عَلَّمَ الإِْنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ(3)؛ خداوند به انسان، آنچه را که می دانست آموخت.»

اما گاهی انسان ندای حق را در صفا و خلوصش درک می کند و گاهی آلودگیهای نفس انسان، حجاب آن شده و پیام شیطان را در آن می شنود و گاهی حجابهای جهل یا هوس زیاد نیست و انسان، الهام الهی را با کج شنوی و دو بینی دریافت می کند.

در صورت اول، تفکر دینی پدید می آید، اما در صورت دوم، تفکر، تفکر دنیایی است؛ هر چند مضامین و ظواهر دینی داشته باشد. و در صورت سوم، اندیشه های معنوی نادرست و ناتمامی که نیاز به اصلاح و ارشاد دارد، رخ می نماید. شهید مطهری؛، در زمانی به تبلیغ و ترویج تفکر دینی پرداخت که از سویی تفکر مادی ترویج می شد و از دیگر سو، شکل ناتمام تفکر دینی در تلاش بود تا اندیشه دینی را احیا کند؛ یعنی تفکراتی از نوع دوم و نوع سوم که چه بسا با انگیزه های خوب، ولی آگاهی های نادرست نوع اخیر تفکر دینی را پدید آورده بود و می خواست با محصولات دانش و اندیشه بشری، اندیشه دینی را احیا کند. استاد در آثار متعدد خود کوشید تا تفکر دنیایی، جهان بینی مادی، شناخت حس محض و اندیشه های برآمده از آن را به نقد و چالش بکشند.

________________________________

1 عبدالله جوادی آملی، مراحل اخلاق در قرآن، نشر اسراء، چاپ سوم، 1378، صص 273272.

2- Dewey, johg: How we think, New York, P.C. Heathand Co 1910, P. 1.

3 علق / 5.