فلسفۀ تاریخ، ج 4، ص:13
ترکیب جامعه
بحثهای ما از این به بعد شکل دیگری خواهد داشت. در واقع بحثهای گذشته ما یک مقدار مقدمهای بود برای ورود در این بحث. در واقع هدف ما بیان فلسفه تاریخ در قرآن بود ولی تا نسبت به خود این مسئله از جنبه علمی و فلسفی روشن نمیشدیم وارد بحث قرآنی شدن برای ما البته سودمند بود ولی زیاد سودمند نبود. حالا بهتر میتوانیم بحثهای قرآنی را مورد تأمل و تعمق و تدبر قرار بدهیم.
ما در اینجا بحث خودمان را به دو قسمت تقسیم میکنیم: یکی بحث جامعه و دیگر بحث تاریخ. بحث جامعه را بر بحث تاریخ مقدّم میداریم. در بحث جامعه آن مسائلی که از نظر قرآن باید مشخص بشود چندین مسئله است که مخصوصاً در تفسیر المیزان در جاهای متعدد مطرح شده است و بالاخص در جزء چهارم، ذیل آخرین آیه سوره آل عمران یک بحث تقریباً چهل و پنج صفحهای دارند. البته بحثهای ایشان بهطور کلی در عین اینکه دارای نکات تازه فراوان و ابتکاری و عمیقی است ولی شاید آن نظم لازم را که باید داشته باشد ندارد. اینجا البته خیلی بینظم و گنگ نیست ولی باز هم احتیاج به توضیح و نیز اضافات دارد. ما بدون اینکه بخواهیم با این ترتیب و تنها بحثهای ایشان را مطرح کرده باشیم، با یک سبک مستقل و جدیدی وارد میشویم ولی از همه بیشتر شاید از اینجا بهره گیری کنیم و این قسمتها را آقایان مطالعه کنند، آنهایی که با عربی آشنا هستند خود متن عربی را و آنهایی که آشنا نیستند ترجمههای فارسی، اگرچه من شخصاً نمیدانم این