فلسفۀ اخلاق‏، صفحه: 17

ازلی و انسان را نفخه‏ای الهی می‏داند و آن که در جهان جز ظلمت و تاریکی و تصادف و حرکتهای کورکورانه و بی‏منتهایی، بی مقصدی و بی هدفی چیز دیگری نمی‏بیند خواه ناخواه بینش‏شان در اخلاق هم متفاوت است؛ و اساساً بعضی از مکتبها در مسئله اخلاق به بن بست می‏رسند. بعد ان شاء اللَّه بحث می‏کنیم که آیا از نظر بعضی مکتبها اخلاق، به هر نحوی بخواهند تعریف کنند، معنا و مفهومی می‏تواند داشته باشد یا نمی‏تواند، و این خود امروز یک مسئله‏ای است: آیا اخلاق با توحید وابستگی دارد یا ندارد؟ آیا اخلاق منهای توحید، منهای خدا در عالم می‏تواند وجود داشته باشد یا نمی‏تواند؟.

ل ما بحث خودمان را از مسائل مسلّم میان بشریت آغاز می‏کنیم، از مسائلی که همه مکتبهای اخلاقی درباره آن مسائل توافق دارند، از مسلّمیات شروع می‏کنیم، بعد می‏رویم جلوتر ببینیم به کجا می‏رسیم و آیا می‏توانیم فلسفه اخلاق را کشف کنیم یا نه؟ و آن وقت سیستم اخلاقی اسلام چیست؟ و این یک مطلبِ بسیار لازم و ضروری است که ما مکتب اخلاقی اسلامی خودمان را دقیقاً بشناسیم.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله جمله‏ای دارد که من این جمله را در عبارت معروفی که به این عبارت نقل می‏کنند، در احادیث شیعه ندیده‏ام؛ علمای اهل تسنن در احادیثشان آورده‏اند ولی در احادیث شیعه همین معنا با اندکی اختلاف لفظ وجود دارد. جمله معروف این است که پیغمبر اکرم فرمود: بُعِثْتُ لِاتَمِّمَ مَکارِمَ الْاخْلاق‏ من مبعوث و برانگیخته شده‏ام برای اینکه اخلاق کریمانه را، اخلاق مکرمتی‏ «1» را، اخلاق مکرمت مآبانه را تکمیل کنم. کلمه تکمیل و تتمیم می‏رساند که پیغمبر می‏خواهد بگوید نه فقط من که پیغمبر خاتم هستم رسالت مکرمت اخلاقی در میان‏ بشر دارم، انبیای گذشته هم هرکدام به نوبه خود چنین رسالتی داشته‏اند، آنها هم برای چنین هدفی آمده‏اند؛ ولی من آمده‏ام کار نیمه تمام آنها را به پایان برسانم (ختم نبوت) برای اینکه من در عصر و زمانی و در شرایطی آمده‏ام که آنچه به وسیله وحی باید به بشر گفته شود از زبان من باید گفته شود؛ من مبعوث شده‏ام برای تتمیم و تکمیل اخلاق مکرمتی. این عبارتی است که غزالی و امثال او به صورت حدیث نقل کرده‏اند. ما در احادیث شیعه گشتیم تا عین عبارت را ببینیم؛ عین این لفظ را من پیدا نکردم ولی مضمون آن در کتب حدیث ما هست. پیغمبر اکرم در حدیثی که

______________________________
(1). در کلمه «مکرمت» خیلی معنا خوابیده. وقتی که نوبت رسید به اینکه ما معیارهای اخلاق اسلامی را بیان کنیم راجع به این کلمه که محور بزرگی در اخلاق اسلامی است بحث خواهیم کرد.