شرح منظومه‏، ص: 368

متّصل نفسی ذاتی، یا فصل کمّیت است‏

و یا صورت جوهری است.

اتّصال و شخصیت، همدوش و همراه یکدیگرند

زیرا شخصیت از قبیل وجود است و اتّصال از قبیل ماهیت.

اتّصال به هیچ وجه مقابل خود (انفصال) را نمی‏پذیرد

و همچنین خودش را و انفصال جسم را به کلّی معدوم نمی‏کند.

بنابراین، جسم چون فصل و وصل را قبول می‏کند

پس چیزی که در دو حالت مختلف باقی می‏ماند در او، وجود دارد.

شرح: این ابیات، برهان معروف «فصل و وصل» را بیان می‏کند. قبلًا گفتیم که مدّعای مشّائین در برابر اشراقیین این است که جسمیت و جرمیت و به عبارت دیگر جوهر جسمانی که در ذات خود دارای اتّصال و امتداد سه جانبه است، به منزله پوششی است که بر موجود دیگری به نام «هیولی» پوشانیده شده است و آن موجود دیگر هیچگاه عریان ظاهر نمی‏شود یعنی نمی‏تواند عریان ظاهر شود. اکنون می‏گوییم حکمای مشّائی مدّعی هستند اینکه اجسام و اجرام، قابل فصل و وصل‏اند، یعنی اینکه یک جسم واحد متّصل مانند یک کاسه آب، فصل و انقسام می‏پذیرد و به صورت دو حجم آب در می‏آید یا وصل می‏پذیرد و دو کاسه آب را که روی هم بریزیم وحدت می‏پذیرند و مجموعا یک واحد متّصل و ممتد را به وجود می‏آورند، دلیل بر این است که جسمیت و جرمیت و اتّصال و امتداد جوهری، پوششی است بر روی یک جوهر دیگر و آن جوهر در حالی که فصل یا وصل می‏پذیرد، لباس خویش را می‏کند و لباس دیگری می‏پوشد و اگر جسم مرکب نبود یعنی اگر هر چه بود همین صورت جسمیه و امتداد و اتّصال جوهری بود هرگز فصل و وصلی در جهان صورت نمی‏گرفت، یعنی ممکن نبود جسم واحد متّصلی تبدیل به دو جسم متّصل شود و یا دو جسم متّصل به صورت یک جسم درآید. این بود اجمال این برهان.

تفصیل این برهان نیازمند به مقدّماتی است و قبل از آنکه آن مقدّمات را ذکر