درس‌های اسفار، ج 4، ص: 22

را که شیخ و امثال او پذیرفته‌اند[1]  و ایشان هم می‌فرماید اقرب الی الصواب است، به تفصیل نقل می‌کنند و بعد آن را رد می‌کنند. بعد ایشان می‌خواهد همان نظریه خودش را در اینجا مطرح کند. همان طور که در گذشته خواندیم، اولین دلیلی که ایشان برای حرکت جوهریه ذکر کرد همین بود که حرکت جوهری رابط حادثها و قدیم است و جز این، چیز دیگری امکان ندارد رابط واقع بشود. البته آنجا بحث متغیر و ثابت بود و اینکه رابطِ متغیر و ثابت جوهر متغیر است ـ که متغیر بالذات است ـ و نه چیز دیگر؛ اینجا هم که تحت عنوان حادث و قدیم بحث می‌کند می‌خواهد از رد کردن نظریه شیخ و امثال شیخ همان نظریه خودش را نتیجه بگیرد و در واقع می‌خواهد یکی از همان براهین اساسی خودش بر حرکت جوهریه را تأیید کند.

مراحلی که باید در این مبحث طی کنیم

در اینجا لازم است مطلب را به تفصیل بیشتری از آنچه که در این قسمت از کتاب آمده است ذکر کنیم؛ برای اینکه آنچه مرحوم آخوند در اسفار (بالخصوص در باب ربط حادث به قدیم) گفته است، بعدها از طرف متأخران، بسیار محل اشکال و ایراد واقع شده است، چه آنها که حرکت جوهریه را قبول دارند و چه آنها که اصلا حرکت جوهریه را قبول ندارند. امثال حاجی و علامه طباطبایی که قائل به حرکت جوهریه هستند و اصل مدعای مرحوم آخوند را قبول دارند، در عین حال رد مرحوم آخوند را در اینجا بر شیخ و امثال شیخ قبول ندارند و در واقع پایه آن برهان از براهین حرکت جوهریه را سست می‌دانند. اما متأخرانی که اصلا حرکت جوهریه را قبول ندارند بیشتر به مرحوم آخوند حمله کرده‌اند، برای اینکه این طور فکر کرده‌اند که مهمترین برهانی که مرحوم آخوند بر حرکت جوهریه دارد همین برهان است و این برهان هم مخدوش است. حتی مرحوم میرزای جلوه رساله کوچکی در همین باب نوشته است.

این است که ما ـ ان شاءالله ـ می‌خواهیم اینجا مقداری بیشتر بحث کنیم و فکر می‌کنیم که این بحث از همان جاهایی است که کلام مرحوم آخوند بیش از اندازه ابهام و اجمال دارد و شاید ایشان آنچنان که مقصود و منظورشان بوده مطلب را توضیح نداده‌اند.

در مرحله اول ببینیم بیانی که قدما در باب ربط حادث به قدیم داشته‌اند چه بوده