توحید، ص306

آنجا هم شیطان می‏گوید ما افساری نداشتیم و جبری در کار نبود: إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی‏ من فقط دعوت کردم و خواندم، شما هم به سرعت پذیرفتید «1». فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکمْ‏ پس مرا سرزنش نکنید، خودتان را سرزنش کنید. ما أَنَا بِمُصْرِخِکمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِی‏ اینجا نه شما به درد من می‏خورید و نه من به درد شما. حالا آنجا که طلبکار می‏شود اینجاست: إِنِّی کفَرْتُ بِما أَشْرَکتُمُونِ‏ من کفر می‏ورزم به اینکه شما مرا شریک پروردگار کردید. در اینجا دم از توحید می‏زند و می‏گوید شما مشرکید که من را در مقابل خدا گرفتید و من از این شرک تبرّی می‏جویم.

بنابراین شیطان از نظر قرآن یعنی یک مبدأ باطنی و معنوی که کارش فقط این است که انسان را به بدی و شر و معصیت دعوت می‏کند، اما این دعوت، اجبار کننده نیست، بلکه او فقط نشان می‏دهد. مولوی چه خوب می‏گوید:

ضرورت وجود شیطان از نظر نظام کلّی عالم‏

همیشه در دنیا دو دعوت وجود دارد؛ از یک طرف دعوت به خیر و صلاح و از طرف دیگر دعوت به شر و فساد، و این، انسان است که در میان این دو دعوت باید به حکم اختیار خودش دعوت به خیر و صلاح را بپذیرد؛ مصداق‏ وَ هَدَیناهُ النَّجْدَینِ‏ «2» و مصداق‏ إِنَّا هَدَیناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکراً وَ إِمَّا کفُوراً «3» است.

اگر در وجود انسان، نفس امّاره نبود و اگر در خارج از وجود انسان، شیطان که الهام‏بخش به نفس امّاره است نبود، اگر دعوت به شر و فسادی نبود و اگر امکان شر و فساد در انسان نمی‏بود، خوبی هم نبود؛ برای اینکه خوبی آن وقت خوبی است که انسان، هم امکان خوبی را داشته باشد و هم امکان بدی، و از میان خوبی و بدی،

______________________________
تشنگی از این آبها بخورد چقدر می‏خورد؟ همین قدر می‏خورد که نمیرد. ما که از خودمان چیزی نداریم. اگر من از خودم دارایی داشتم حساب دیگری بود، اما من از مال عموم زندگی می‏کنم (آن وقت هم وضع عموم خیلی بد بوده است) و ناچارم این طور باشم.

(1). «استجابت» اجابت خیلی سریع را می‏گویند.

(2). بلد/ 10.

(3). دهر/ 3.