توحید، ص307

خوبی را انتخاب کند. اما اگر راه بدی در وجود انسان بسته باشد و اگر به جای‏ فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها «1» فقط «الْهَمَها تَقْویها» باشد، اگر میل به تقوا در انسان باشد ولی میل به فجور نباشد، آن تقوا دیگر تقوا نیست. تقوا آن وقت تقواست که انسان در حالی که میل به فجور و دعوت به فجور در او هست، تقوا و عدالت را انتخاب می‏کند. اطاعت کی محقق می‏شود؟ اطاعت در وقتی است که انسان، هم بتواند اطاعت کند و هم بتواند اطاعت نکند؛ اما در جایی که اجبارا باید کاری را انجام بدهیم، آن دیگر اطاعت نیست؛ اطاعت که نبود، مدح و ذمّی نیست؛ مدح و ذمّی که نبود، ثواب و عقابی نیست، تکلیفی نیست، قانونی نیست، اجتماعی نیست، انسانی نیست، هیچ چیزی نیست.

بنابراین اگر شیطان نباشد و اگر دعوت به بدی نباشد، عمل صالحی نیست. عمل صالح، صالح بودنِ خودش را از این دارد که نفس امّاره‏ای هست و شیطانی هست و امکان رفتن هر دو راه (هَدَیناهُ النَّجْدَینِ‏) هست، ولی انسان از میان دو راه، این راه را انتخاب می‏کند.

مثال واضح آن زیاد است. مثلا دو نفر را در نظر بگیرید که یکی از آنها اساسا برایش امکان‏

دزدی نیست و آنچنان او را مراقبت می‏کنند که اصلا راه دزدی را بکلی بر او بسته‏اند؛ این شخص بیست سال خدمت می‏کند بدون اینکه یک دینار دزدی کرده باشد. و دومی راه دزدی به رویش باز است و راه صلاح هم به رویش باز است؛ هر سال می‏توانست میلیونها از بودجه دولت دزدی کند، اما نکرد. هیچ کدام از این دو نفر دزدی نکرده‏اند، اما آیا اوّلی امین و دارای کمال است و به کمال نفسانی خودش رسیده است یا دومی؟ دزدی نکردن اجباری اصلا برای انسان کمال نیست.

بنابراین وجود شیطان از نظر نظام کلی [ضرورت دارد.] البته وقتی می‏گوییم نفس امّاره، به غرائز داخلی نظر داریم، و وقتی می‏گوییم ملَک و شیطان، به عنوان دو منبع برای الهامات و القائات خیر و شر می‏گوییم. در احادیث ما هست که برای قلب و دل انسان دو گوش هست: انَّ لِلْقَلْبِ اذُنَینِ‏ «2»، از یک گوش همیشه ملَک به او القاء می‏کند که بیا کار خیر بکن، و از گوش دیگر شیطان به او القاء می‏کند که بیا

______________________________
(1). شمس/ 8.

                  (2). بحارالانوار، ج 63/ ص 206.