توحید، ص309

- آن‏طور که در روایات وصف شیطان را شنیده‏ایم، از ملائکه بوده است و ملَک قاعدتا اراده ندارد، یعنی امکان اینکه گناه بکند ندارد، به همین جهت تکامل هم ندارد. با این وجود، چگونه برای شیطان این امکان پیدا شد که از فرمان خدا تمرّد کند و سجده بر آدم نکند؟

استاد: اینکه فرمودید شیطان از ملائکه بود، برخلاف نصّ قرآن است که می‏فرماید: کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ‏ «1». من هم در تعبیرات خودم عرض کردم در صف ملائکه بود، نگفتم از ملائکه بود. قرآن می‏گوید: کانَ مِنَ الْجِنِ‏ و همچنین راجع به شیطان این تعبیر را دارد که از آتش آفریده شده است، در صورتی که راجع به ملائکه چنین حرفی را ندارد.

اما راجع به اینکه فرمودید برای ملائکه امکان کار خوب هست و امکان کار بد نیست، [باید گفت‏] ملائکه مختلفند؛ بعضی از ملائکه ملائکه مقرّب هستند و به اصطلاح فلسفی آنها را مجرّد می‏دانند، اینها همین‏طورند [که شما گفتید.] البته می‏دانید که ما اینها را باید از منابع نقلی بگیریم و دلیل عقلی و فلسفی ندارد. مثلا حضرت علی علیه السلام می‏فرمایند ملائکه‏ای هستند که: سُجودٌ لایرْکعونَ وَ رُکوعٌ لاینْتَصِبونَ‏ «2»، اینها از اوّلی که خداوند آنها را آفریده است نمی‏دانند که غیر از خودشان هم مخلوقی هست یا نیست و به طوری غرق در خداوند هستند که غافلند از ماسوای پروردگار. ولی همه ملائکه این طور نیستند. بعضی از ملائکه را در اخبار و احادیث ملائکه زمینی می‏گویند؛ موجوداتی هستند نامرئی اما شاید خیلی به انسان شبیه‏اند، یعنی تکلیف می‏پذیرند و احیانا تمرّد می‏کنند (حقیقت اینها بر ما روشن نیست) و لهذا در بعضی اخبار راجع به بعضی از ملائکه دارد که تمرّد کرد و بعد مغضوب واقع شد.

پس درباره ملائکه نمی‏شود به طور کلی گفت که امکان تمرّد ندارند. حتی در اخبار آمده است که بعضی از ملائکه را از عنصرهای این عالم آفریده‏اند.

- آیا اصولا شیطانی وجود دارد؟ یعنی غیر از هوای نفس و شهوت و

______________________________
(1). کهف/ 50.

(2). نهج‏البلاغه، خطبه 1.