فصلنامه فقه/ شماره 39 / ص:69

راهکارهای تطبیق احکام شریعت با مقتضیات زمان؛ چیستی اجتهاد؛ بایستگی ها و آسیب های آن.

گفتار اول: احکام شرعی و زندگی اجتماعی

پس از آن که فقیهان شیعه در ایران زمام امور مملکت را به دست گرفتند، فقه در فراز و نشیب های شرایط جدید اجتماعی، سیاسی و اقتصادی با مسائلی جدّی رو به رو شد. فقیهان در مواجهه با مسائل جدید از دو دسته بیرون نبودند: پیروان فقه سنتی و پیروان فقه پویا. خاستگاه این دودستگی به گذشته های دور برمی گردد، امّا هیچ گاه تقسیم بندی مذکور تا این اندازه نمود و ثمره علمی نیافته است. فقیه سنتی، پایبند و شیفته شرایط ذهنی، زمانی و مکانی ای می شود که به گذشته تعلق دارد و چندان از تغییرات زمان و مکان تأثیر نمی پذیرد و تنها دلالت متون را برمی تابد، امّا فقیه پوینده و طرفدار فقه پویا و به تعبیر حضرت امام خمینی (فقه جواهری)، علاوه بر پایبندی به نصوص و متون فقهی، عنصر زمان و مکان را نیز در استنباط احکام شرعی مؤثر برمی شمرد، واقعیت های عینی و شرایط زندگی را می نگرد، فقه را روزآمد می کند و نیازهای جدید را پاسخ می گوید روشن است که فقه سنتی و به تعبیر حضرت امام خمینی (فقه مصطلح) از عهده پاسخ گویی به شرایط جدید و طرح افکنی الگوهای زندگی برای انسان عصر علم و هنر و ارتباطات برنمی آید.

حضرت امام خمینی(ره) که با مجاهدت های علمی و عملی خود فقه را دوباره به میدان کشید، بیش از همه دغدغه کارآمدی فقه را داشت و بارها بر این نکته تصریح می فرمود:

(… روحانیت تا در همه مسائل و مشکلات حضور فعال نداشته باشد، نمی تواند درک کند که اجتهاد مصطلح برای اداره جامعه کافی نیست.)2

چنان که در نامه معروف ایشان به شورای نگهبان، این نگرانی پنهان نمی ماند: