فصلنامه علامه، شماره 3،ص 143

    ذاتی و قهری و طبیعی استبداد با انحطاط و عقب‏ماندگی اندیشه‏ای بود كه پیش از نائینی در ایران و جهان اسلام از سوی اندیشه‏گران متجدّد تبلیغ می‏شد. پیش از نائینی كسانی چون سیّدجمال، عبدالرحمن كواكبی و میرزا ملكم‏خان در آثار خود به تبلیغ چنین آرا و اندیشه‏هایی پرداخته و اندیشه و فرهنگ سیاسی سنّتی را به نقد كشیده و آنرا علّت و عامل انحطاط و عقب‏ماندگی شناخته بودند. در زمانی كه نائینی كتاب خود را می‏نوشت اندیشه «استبداد عامل انحطاط و عقب‏ماندگی» در فضای فكری ایران موج می‏زد. در همان حال بعضی از روحانیون به نام دفاع از اسلام به مخالفت با مشروطه و مشروطه خواهی برخاسته بودند. به تبع، بعضی از متجددان، اسلام را دینی استبدادی و مخالف آزادی و دموكراسی و بنابراین علّت و عامل انحطاط و عقب ماندگی می‏پنداشتند و این چیزی بود كه بر كسی چون نائینی گران می‏آمد. او ضمن پذیرش این باور كه استبداد عامل اصلی عقب‏ماندگی و انحطاط ایران و جهان اسلام بوده و هست، تلاش كرد تا بر این نظر كه اسلام دینی استبدادپذیر و مخالف آزادی و مشروطه است خط بطلان بكشد. حتی از این پا فراتر می‏نهد و می‏گوید كه حكومت صدر اسلام نیز مبتنی بر دو اصل «مصلحت مردم» و «آزادی مردم» بوده كه اصول اساسی مشروطیت هستند.(4) تلاش می‏كند تا ثابت كند كه سیره و سنت پیامبر و ائمه و آموزه‏های قرآن همه موافق با اصول حكومت شورایی و در جهت نفی و نابودی حكومت استبدادی بوده‏اند(5) و حتّی اروپائیان حكمت عملی و احكام سیاسی و علوم مدنی خود را از اسلام و مسلمین، پس از جنگهای صلیبی، گرفته‏اند.(6) راز ترّقی سریع و خارق‏العاده اسلام و مسلمین اولیه نیز در همین نكته یعنی در نوع حكومت غیر استبدادی بوده است. كمااینكه راز ترقی و اقتدار اروپای جدید نیز در همین نكته است. امّا با شهادت حضرت علی (ع) و روی كار آمدن معاویه حكومت مسلمین به استبداد تبدّل یافت و از آن پس مسلمین رو به انحطاط رفتند و سیر قهقرایی پیمودند. نقل نمونه‏ای از كلام خود او بی‏فایده نخواهد بود. پس از شرحی درباره وجوب شرعی تبدّل استبداد به مشروطه می‏نویسد:

«با اغماض از تمام مذكورات، تمام سیاسیین و مطلعین بر اوضاع عالم من الاسلامیین و غیر هم، بر این معنی معتقدند كه: هم چنانكه مبدء طبیعی آن چنان ترقی و نفوذ اسلام در صدر اول ـ كه در