فلسفۀ تاریخ، ج 3، ص:16

نقد این نظریه‏

در درسهای کتاب‏ مارکس و مارکسیسم‏ نویسنده چنین تعبیر می‏کرد که «ماتریالیسم تاریخی یک‏ برداشت اقتصادی است از تاریخ و یک برداشت تاریخی است از اقتصاد.» ما گفتیم که «و در عین حال یک برداشت اقتصادی است از انسان و یک برداشت تاریخی است از انسان بدون آنکه برداشتی انسانی باشد از اقتصاد و بدون آنکه برداشتی انسانی باشد از تاریخ.» پس انسان عامل درجه دوم قرار می‏گیرد، هیچ وقت عامل درجه اول نیست؛ چون آنچه را که ما انسان و انسانیت می‏نامیم یک حالت انعکاسی و طفیلی از تکامل ابزار تولید دارد.

پس این فلسفه باید قبول کند که انسان به معنی انسانیتش در این فلسفه از اصالت افتاده و هیچ اصالتی ندارد.

دیگر اینکه این سؤال ممکن است پیش بیاید: می‏گویید «تکامل ابزار تولید»، آیا این ابزار تولید به‏طور طبیعی تکامل پیدا می‏کند؟ یعنی با نیروهای لاشعور طبیعت تکامل پیدا می‏کند آنچنان که مثلًا یک درخت با نیروهای طبیعی تکامل پیدا می‏کند؟ یا فرض کنید یک ماده‏ای که تبدیل به نفت می‏شود، در ابتدا یک ماده دیگری است بعد تبدیل به نفت می‏شود. آیا خود تکامل ابزار تولید یک جریان طبیعی است و به تاریخ طبیعی مربوط می‏شود یا باز به انسان مربوط می‏شود؟ یعنی انسان است که به حکم اینکه دارای قوه ابتکار است و استعداد ابتکار را دارد، تجربه می‏کند و به تدریج تجربه‏اش کاملتر می‏شود. درست است (همان بحثی که در «پراکسیس» خواندیم)، عمل انسان در پیشرفت فکر انسان مؤثر است ولی باز این انسان است که دارای چنین استعدادی هست که عمل خودش او را جلو می‏برد و الّا همه حیوانات دیگر هم کار می‏کنند. آنها هم با طبیعت در حال نبرد هستند. چرا زنبور عسل [این گونه نیست؟] او هم در همان محیط و جوّی که انسان هست وجود دارد، او هم زندگی اجتماعی دارد، چرا ابزار تولیدش، فنش، هنرش پیش نمی‏رود؟ پس معلوم می‏شود که انسان یک استعدادی در طبیعت دارد که آن استعداد انسان است که ابزار تولیدش را جلو می‏برد. نمی‏شود گفت صِرف عمل است. درست است که عمل است ولی عمل در زمینه یک موجودی که دارای قوه ابتکار است؛ یعنی اصالت مال آن قوه ابتکار است، حال شما می‏خواهید آن قوه ابتکار را ناشی از پیشرفتگی مغز بدانید، هرچه می‏خواهید بدانید، بالاخره ناشی از جوهر انسان است؛ و الّا ابزار تولید مانند یک قارچ که از زمین سبز می‏شود خود به خود تکامل پیدا نمی‏کند. اصلًا ابزار تولید به