فصلنامه معرفت، شماره 113‏، اردیبهشت 86 ، ص 84

______________________________

    مقدّمه

دین بزرگ ترین موهبت الهی به بشر است. گرچه در علم منطق، انسان را به «حیوان ناطق» تعریف می كنند، اما برخی از متفكران انسان را «حیوان دیندار» نیز نامیده اند. دین از روز اول خلقت بشر، همراه او بوده و نخستین انسان آفریده شده نخستین پیامبر خدا نیز بوده است. به لحاظ مطالعات تجربی نیز در طول و عرض تاریخ و جغرافیا، هرگز جامعه انسانی بدون دین مشاهده نشده است. این خود نشانگر آن است كه هم دین با تولّد انسان متولّد شده و هم همیشه انسان خود را با دین معرفی كرده است.

حال كه این موهبت عظیم در اختیار بشر قرار داده شده است، عقل حكم می كند كه از ارزشمندترین هدیه الهی، عالی ترین بهره برداری صورت گیرد و چون بهره برداری از هر چیز متوقّف بر شناخت آن است، اگر انسان تمام سرمایه خود را در مسیر شناخت دین مصرف نماید به بیراهه نرفته است.

گرچه امروزه «دین» تعاریف بسیار متفاوت و احیاناً متعارضی پیدا كرده است و انواع دین، اعم از حق و باطل، محرَّف و غیرمحرّف، زمینی و آسمانی به بازار آشفته زندگی بشر عرضه می شود، اما باز هم راه شناخت دین حقیقی و این موهبت الهی باز است. بنابراین، اگر كسی به دنبال ارزشمندترین گوهر هستی و اساسی ترین كالای مورد نیاز بشر است، راه های تحقیق به روی او باز است.

این نوشتار به دنبال آن است كه این گوهر خلقت و موهبت عظیم الهی را تعریف، سپس نیاز بشر را بدان بنماید تا مسیر عمل به آن نیز هموار گردد. همان گونه كه امیرمؤمنان(علیه السلام) فرمودند: «ایها الناس، اعلموا انّ كمال الدین طلب العلم و العمل به.»[1]

بررسی واژگانی مفاهیم كلیدی بحث

الف. نیاز: واژه «نیاز» مفهوم روشنی دارد. وقتی گفته می شود كسی به چیزی نیاز دارد; یعنی برای او مشكلی پیش آمده است كه برای حلّ آن، به آن چیز محتاج شده است و اگر آن را به دست نیاورد مشكلات و در نتیجه، توابع نامطلوب آن دامنگیر او خواهد شد.

اما باید به این نكته توجه داشت كه نیازها دو گونه اند: یك دسته نیازهایی كه انسان به صورت طبیعی نسبت به آنها آگاهی دارد، و یك دسته آنها كه لزوماً چنین نیستند. ما وقتی از نیاز انسان به دین سخن می گوییم منظورمان نیازهای واقعی بشر است، چه انسان آنها را به صورت طبیعی بفهمد و احساس كند، و چه آنها را احساس نكند و برای پی بردن به این نیازها لازم باشد قدری فعالیت كند.

وقتی از «نیاز به دین» بحث می شود، ممكن است چند مطلب مورد توجه باشد: گاهی منظور از نیاز به دین، نیاز به وجود نبی است; یعنی می گویند: چون هم خود انسان می خواهد و هم از او خواسته شده است كه در پی سعادت باشد و راه رسیدن به این سعادت هم ارتباط داشتن با عالم بالاست و چون عموم انسان ها توان ارتباط برقرار كردن با عالم ملكوت را ندارند، پس باید كسی وجود داشته باشد كه این برنامه سعادت را از عالم بالا برای بشر به ارمغان آورد.

گاهی نیز منظور از «نیاز به دین»، نیاز به چیزی است كه دارای كاركردهای مفیدی برای زندگی فردی یا اجتماعی انسان است. در این رویكرد، دین داری و فواید مادی و دنیوی آن مثل وحدت بخش بودن و آرام بخش بودن مطالعه می شود. دانشمندان علوم روان شناسی، جامعه شناسی و مردم شناسی معمولا دین را با این رویكرد مطالعه می كنند و منشأ روانی یا اجتماعی گرایش به دین را بررسی می نمایند و سعی می كنند برای دین و گرایش