مجله قبسات ، زمستان 1382 و بهار 1383 ، شماره 30و31، ص 27

______________________________________

2. نظریه اصالت جامعه در عین اصالت فرد

در فلسفه تاریخ این مسأله مطرح می شود كه آیا جامعه، مركّب حقیقی یا یك مركّب اعتباری است؟ آیا از تركیب افراد جامعه، موجود جدید با خواص جدید پدید می آید، به طوری كه افراد، شخصیت و خواص خود را از دست می دهند، چنان كه در تركیب های شیمیایی مشاهده می شود، یا از تركیب افراد جامعه، موجود جدیدی پیدا نمی شود و افراد نیز شخصیت و خواص خود را حفظ می كنند؛ چنان كه در درختان یك باغ می بینیم، یا شقّ سومی در كار است و آن این كه در تركیب افراد جامعه، ضمن آن كه موجود جدیدی پدید می آید كه شخصیت و آثار جدیدی دارد، افراد نیز شخصیت و آثار خود را حفظ می كنند و دست كم می توانند حفظ كنند.

استاد مطهری، این نظریه را بر می گزیند و به اصالت جامعه در عین اصالت فرد و تأثیر و تأثّر این دو در یكدیگر معتقد است. نه جامعه مؤثّر مطلق و نه فرد، محكوم مطلق است.

وی درباره این سؤال كه آیا جامعه وجود اصیل و عینی دارد یا نه؟، چهار نظریه را به این شرح طرح می كند:

أ. تركیب جامعه از افراد، تركیب اعتباری است.

ب. جامعه مركّب حقیقی همانند مركّبات طبیعی نیست، امّا مركّب صناعی هست و مركّب صناعی، خود نوعی مركّب حقیقی است؛ هرچند مركّب طبیعی نیست.

ج. جامعه مركّب حقیقی است از نوع مركّبات طبیعی؛ ولی تركیب روح ها و اندیشه ها و عاطفه ها و خواست ها و اراده ها و بالاخره تركیب فرهنگی، نه تركیب تن ها و اندام ها، به طوری كه تأثیر و تأثّر و فعل و انفعال واقعی میان افراد رخ می دهد و افراد اجتماع هویت و صورت جدید می یابند؛ امّا به هیچ وجه كثرت تبدیل به وحدت نمی شود و «انسان الكل» به عنوان یك واحد واقعی كه كثرت ها در او حل شده باشد، وجود ندارد. انسان الكل همان مجموع افراد است و وجود اعتباری وانتزاعی دارد.

د. جامعه، مركّب حقیقی است بالاتر از مركّبات طبیعی. در مركّب طبیعی، اجزا قبل از تركیب، از خود هویت و آثاری دارند؛ امّا افراد انسان قبل از وجود اجتماعی هیچ هویت انسانی ندارند؛ ظرف خالی می باشند كه فقط استعداد پذیرش روح جمعی را دارند.

نظریّات اوّل و دوم اصالة الفردی است با این تفاوت كه اوّلی به هیچ گونه رابطه ای میان افراد قائل نیست؛ ولی دومی رابطه افراد را نوعی رابطه اصیل و عینی شبیه رابطه فیزیكی می داند. نظریه