کیهان اندیشه ،1372، شماره 50 ، ص 31

_______________________

بررسی را مربوط به«نظریه شناخت»بدانیم.در این حالت«نظریه»به بررسی همه مسائل مربوط به «شناخت»می‏پردازد و همه عواملی که در ساختار بینش کلی درباره شناخت انسان شریکند، در آن مطرح می‏شوند، پس بررسی یک رویه از مشکلات مربوط به شناخت بشری، این اجازه را به ما نمی‏دهد که آن را«نظریه شناخت»بنامیم.

به همین سبب ما تعریف دکتر عبد الرحمن بدوی را پذیرفته‏ایم.وی نظریه شناخت را با سه سئوال سنتی تعریف کرده که همه مباحث ویژه ساختار و بینش کلی شناخت را در بر نمی‏گیرد.مثلا ما می‏بینیم که «دریافت بشری»(ادراک)در حاشیه مباحث«نظریه شناخت»قرار ندارد، بلکه یکی از پایه‏های آن است، که بر اساس آن نقش عقل محض در غنی ساختن شناخت بشری جهت‏گیری می‏کند، و روشن می‏شود که آیا شناخت بر پایه دانشهای پیشین است یا بر پایه داده‏های پس از تجربه بشری.

فیلسوفان در اثر بیان ماهیت مدرک در بحث ادراک نیز به گروههای مختلف تقسیم می‏شوند و برخی دریچه قلب و وجدان را می‏بندند و این شیوه شناخت را استهزاء می‏کند-فلاسفه مادی نوعا چنین‏اند- و برخی در واژه دل و وجدان را در برابر چشم می‏گشایند، چنانکه عرفا وصوفیه از دیر زمانی چنین بوده‏اند و از فیلسوفان جدید کسانی چون«برگسون» و«یاسپرز»و«اقبال»این گونه‏اند.

سه عنصر در همه«شناخت بشری»وجود دارد: داننده، دانسته و دانش، (عالم، معلوم و علم)، و بی تجزیه و تحلیل این عناصر و بیان انواع و اشکال آنها و بررسی هر یک و پی بردن به ماهیت آنها و نقش هر یک، نمی‏توان«نظریه»ای را به معنای درست آن برای«شناخت بشری»سر و سامان داد.

در اینجا مقدمه عمومی را که در واقع ارائه معیاری برای اینگونه مباحث بود به پایان می‏بریم و اینک به اصل بحث می‏پردازیم.

2. شهید مطهری و شهید صدر از نظر زمانی، از پی هم می‏آیند، مطهری ده سال از صدر بزرگتر است.از طرفی این دو در یک محیط پرورش نیافته‏اند، و محیطهای آن دو نیز با یکدیگر نزدیک نبوده است. دو محیط«قم»و«نجف»تفاوتهایی داشته‏اند هر چند نقاط مشترک بسیاری نیز در آنها دیده می‏شود.

قم، شهری است که از گذشته‏ای دور، از روزگار ائمه اطهار علیهم السلام و اصحاب و روات آنها شهرت داشته و اکنون دهها سال است که مرکز حوزره امامیه شده، آوازه‏ای جهانی دارد.در نزدیک آن«کهک»یکی از روستاهای کوهستانی جنوب غربی قرار دارد، که سالیانی میزبان ملاصدرای شیرازی بوده که در آغوش آن به انزوا و انقطاع، پناه گرفته بود.حوزه قم نسبت به مکتب و اندیشه‏های صدرالدین شیرازی بی مهری نکرده، بلکه همواره اندیشه و میراث او را پرورش داده، و با وجود آنکه دانشگاه فقه و علوم شرعی بوده از حکمت ملاصدرا فاصله نگرفته است.

علوم شرعی بر میراث و منابعی نهاده شده که اعتماد خود را به عقل نشان می‏دهد و به آن در «اجتهاد»برای کشف احکام، نقشی ویژه می‏دهد، ولی مانع از اختراع حکم نوینی از خود می‏شود، عقل و شیوه اجتهاد، آزاد نیست، بلکه باید مطابق نص و برنامه‏ای که ترسیم شده حرکت کند.

فلسفه عبارت است از آزادی عقل، که آن را از اسارت و محدودیت و حتی عدم محدودیت می‏رهاند، و میراث آن نسبت به هر چیزی بی‏طرف است، و محقق در آنجا به شیوه خاصی و عقل به مواد خاصی مقید نیست، بلکه در پهنه هستی برای ابداع و نوآوری، آزادی کامل دارد.

به عقیده ما، تعارض میان شیوه فلسفه و شیوه علوم‏