پیام جاویدان ، سال اول ، شماره دوم ، ص 95

__________________________

مجتهد و مفسر آراء خود را بیان داشته و در ضمن آن‏ نظرات مرحوم طباطبایی را،با بیان دلایلی که در متن تفسیر آورده،نپذیرفته است.

پانوشت‏ها:

(1)-آیه 1-5،سوره بقره.

(2)-توجه دارید که آیه مورد بحث روی هم یک جار و مجرور است و یک‏ جمله تمام نیست.متعلق این جار و مجرور محذوف است،مفسرین در اینکه‏ متعلق محذوف آن چیست نظرهای گوناگون داده‏اند،از جمله«استعین(یاری‏ می‏طلبیم)»«ابتداء(ابتدا می‏کنم)»و«اسم(نشانه و علامت می‏نهم)»که احتمال‏ اخیر قوی‏تر به نظر می‏آید...انسان که احساس فطری از خداوند دارد و او را به‏ عنوان یک موجود قدوس و منبع خیرات می‏شناسد،وقتی کارش را به نام او نامید معنایش اینست که در سایه قدس و شرافت و کرامت او این عمل نیز مقدس گردد.(آشنایی با قرآن،شهید مرتضی مطهری،ص:12-13)

(4)-دائره الفرائد،محمد باقر محقق،ج 2،ص:650-653.

(5)-خلاصه«اللّه»اسم جلاله،نه صفت هیچ یک از اسماء حسنای خدا قرار می‏گیرد و نه از آن چیزی به عنوان صفت برای آن اسماء گرفته می‏شود.از آنجایی وجود خدای سبحان که اله تمامی موجودات است،خودش خلق را به‏ سوی صفاتش هدایت می‏کند و می‏فهماند که به چه اوصاف کمالی متصف‏ است،لذا می‏توان گفت که کلمه الله به طور التزام دلالت بر همه صفات کمالی‏ او دارد و صحیح است بگوییم لفظ جلاله«اللّه»اسم است برای ذات واجب‏ الوجودی که دارنده تمامی صفات کمال است و گرنه اگر از این تحلیل‏ بگذریم،خود کلمه اللّه پیش از اینکه نام خدای تعالی است بر هیچ چیز دیگری‏ دلالت ندارد و غیر از عنایت که در ماده(اله)است،هیچ عنایت دیگری در آن‏ بکار نرفته است.(ترجمه تفسیر المیزان،ج 1،ص 32)

(6)-اگر از اله مشتق شده باشد یعنی عبد،پس اللّه یعنی ذات شایسته پرستش‏ که کامل از جمیع جهات است،...ذات مسجمع جمیع صفات کمالیه و مبرا از هر گونه سلب و نقص،و اگر از وله مشتق شده است،وله یعنی تحیر،واله یعنی‏ حیران و یا به معنی عاشق و شیداست و از این جهت خداوند را اللّه گفته‏اند که‏ عقل‏ها در مقابل ذات مقدسش حیران و یا متوجه و عاشق او و پناهنده به اویند.

و احتمال قوی دارد که اله و وله دو لهجه از یک لغت باشد یعنی اول وله‏ بوده و بعد آن را به صورت اله استعمال کرده‏اند،و وقتی آن را به صورت اله‏ تلفظ نمودند معنی پرستش هم پیدا کرده است،بنابراین معنی اللّه چنین‏ می‏شود،آن ذاتی که همه موجودات ناآگاهانه واله او هستند و او تنها حقیقتی‏ است که شایستگی پرستش دارد.(آشنایی با قرآن،ص:15-16)

(7)-کلمه رحمان صیغه مبالغه است که به کثرت و بسیاری رحمت دلالت‏ می‏کند و کلمه رحیم بر وزن فعیل،صفت مشبهه است که ثبات و بقا و دوام را می‏رساند پس خدای رحمان معنایش خدای کثیرالرحمه و معنای رحیم خدای‏ دائم الرحمه است و به همین جهت مناسب با کلمه رحمه این است که دلالت‏ کند بر رحمت کثیری که شامل حال عموم موجودات و انسانها از مؤمن و کفار می‏شود و به همین معنا در بسیاری از موارد در قرآن استعمال شده...و نیز به همین‏ جهت مناسب‏تر آن است که کلمه رحیم بر نعمت دائمی و رحمت ثابت و باقی‏ او دلالت کند،رحمتی که تنها به مؤمن افاضه می‏کند و در عالمی افاضه می‏کند که فناناپذیر است و آن عالم آخرت است به‏ همین جهت بعضی گفته‏اند رحمان عام است‏ و شامل مؤمن و کافر می‏شود و رحیم خاص مؤمنین‏ است.(ترجمه تفسیر المیزان،ج 1ص:33)

(8)-به جای این دو کلمه نیز در فارسی نمی‏توان واژه‏ای یافت که‏ عینا ترجمه آن باشد و اینکه بخشنده مهربان معمولا ترجمه می‏کند، ترجمه رسانی نیست،زیرا بخشنده ترجمه جواد است و مهربان ترجمه‏ رؤوف است و هر دو از صفات پروردگار است که در قرآن آمده است...فرق‏ رحمان با رحیم چیست؟قبلا باید توضیح بدهیم که در زبان عربی کلماتی که‏ بر وزن فعلان است دلالت بر کثرت می‏کند و کلماتی که بر وزن فعیل است‏ دلالت بر نوعی ثبات و دوام می‏کند.رحمان که بر وزن فعلان است دلالت بر چکثرت و وسعت می‏کند...و می‏رساند که رحمت حق همه جا گسترش پیدا کرده و همه چیز را فراگرفته است...و اما رحیم که بر وزن فعیل است دلالت‏ بر رحمه لاینقطع و دائم حق می‏کند...رحمان اشاره به آن رحمت بی‏حسابی‏ است که همه جا کشیده و مؤمن و کافر و حتی انسان و جماد و نبات و حیوان‏ ندارد ولی رحیم اشاره به رحمت خاصی است که به انسانهای مطیع و فرمانبردار اختصاص دارد.(آشنایی با قرآن،ص 16-19)

(9)-این سوره که از سوره‏های مدنی است؛مانند سیزده سوره دیگر در قرآن‏ با حروف مقطّعه آغاز گردیده است.حروف مقطّعه یعنی حروف الفبا در حالیکه با یکدیگر ترکیب نشده‏اند،این مطلب از مختصات قرآن است یعنی‏ کتاب دیگری چه از کتب آسمانی چه غیر آسمانی،نداریم که فصلهایش با حروف مقطّعه آغاز شده باشد،...حروف مقطّعه از متشابهات قرآن است،به‏ خصوص اگر نظر اول را بپذیریم و بگوییم که اینها رموزی است بین خدا و پیغمبر.(آشنایی با قرآن،ص:56 و 61)

(10)-اما قول اول که ما در بحث پیرامون محکم و متشابه به قرآن گفتیم:که‏ یکی از اقوال در معنای متشابه همین قول اول است و...گفتیم محکم بودن و متشابه بودن از صفات آیاتی است که الفاظش بر معنایش دلالت دارد و باز... گفتیم که تأویل از قبیل معنا کردن لفظ نیست بلکه تأویل‏ها عبارتند از حقایق‏ واقعی که مضامین بیانات قرآنی از آن حقایق سرچشمه گرفته،چه محکماتش‏ وچه متشابهاتش و بنابراین نه حروف مقطعه قرآن از متشابهات می‏تواند باشد و نه معانی آن از باب تأویل...ممکن است آدمی حدس بزند که بین این حروف‏ و مضامین سوره‏ای که با این حروف آغاز شده ارتباط خاصی باشد،مؤید این‏ حدس آن است که می‏بینیم سوره اعراف که با(الف لام میم صاد)آغاز شده، مطالبی که در سوره‏های(الف لام میم)و سوره(صاد)هست در خود جمع‏ کرده و نیز می‏بینیم سوره رعد که با حروف(الف لام میم راء)افتتاح شده‏ مطالب هر دو قسم سوره‏های(الف لام میم)و(الف لام راء)را دارد.

از اینجا استفاده می‏شود که این حروف رموزی هستند بین خدای تعالی و پیامبرش(ص)،رموزی که از ما پنهان شده و فهم عادی ما راهی به درک آنها ندارد،مگر به همین مقدار که حدس بزنیم که بین این حروف و مضامینی که‏ در سوره‏های هر یک آمده،ارتباط خاصی وجود دارد.و ای بسا اگر اهل تحقیق‏ در مشترکات این حروف دقت کنند و مضامین سوره‏هایی که بعضی از این‏ حروف در آغاز آن آمده با یکدیگر مقایسه کنند،رموز بیشتری برایشان کشف‏ شود.(ترجمه تفسیر المیزان،ج 35،ص:13-15)

(11)-ملاحظه می‏کنید که نمی‏گوید این کتاب بلکه می‏گوید آن کتاب و این‏ نکته‏اش تعظیم است.زیرا در زبان عربی چیزی را که می‏خواهند با عظمت یاد کنند،با ضمیر دور می‏آورند...قرآن نیز چنین است،ممکن است کسی در اصالت قرآن شک کند ولی تا هنگامی که دور است و همین که با خود قرآن‏