فصلنامه كتاب نقد، شماره 14،ص 351

مطهری و تساهل

ناقد : دژاكام، علی

    اشاره:

مقاله، دیدگاه استاد مطهری را در خصوص تساهل در سه حوزه و به سه معنی، به تفكیك بررسی می‏كند. ایشان تساهل را بمعنای «تحمّل عقائد دیگران» و نیز «آسان بودن شریعت» می‏پذیرند اما آن را بمفهوم «سهل‏انگاری و سازشكاری» در امر دین، ردّ می‏كنند:

آن «تساهل و تسامح» كه ترجمه Tolerance(تولرانس) است، مفهومی وارداتی محسوب می‏شود كه لزوما با تسامح و مدارای اسلامی، مترداف نیست و مثلاً نمی‏توان آن را به حدیث رسول اكرم(ص) كه فرمود: «لم یرسلنی اللّه بالرّهبانیه ولكن بعثنی بالحنیفیّة السّهلة السّمحة» مستند كرد. تساهل لیبرالی را نمی‏توان امری دینی قلمداد كرد و در عین حال نمی‏توان با استناد به مخالفت با «مداهنه و مصانعه» با كفّار و اهل كتاب، از تساهل و تسامح مشروع نیز نهی كرد.

پیش از هر چیز لازم است از كلّی‏گویی در باب «تساهل و تسامح» پرهیز شود و معتقدان و منتقدان، تبیین صریح و روشن خود را از این اصطلاحات ارائه كنند و به تعریف واحدی از «تساهل و تسامح» بویژه در حوزه دین برسیم تا معلوم شود بر سر كدام نكته با یكدیگر اختلاف داریم. اینك از این زاویه به آثار مطهری نگریسته و سه برداشت از «تساهل و تسامح» را از دیدگاه ایشان به اجمال بیان می‏كنیم:

1ـ به معنای «تحمل عقیده مخالف» كه منفعلانه و از سر ناچاری و ضعف نباشد بلكه فاعل «تساهل و تسامح» می‏تواند نظر نامطلوب را سركوب كند ولی از سر آزادی و اختیار، به او اجازه حیات و ابراز وجود دهد و این حكایت از اقتدار فكری فاعل «تساهل و تسامح» می‏كند.

این معنا از «تساهل و تسامح» مورد قبول بوده و تاریخ اسلام سرشار از چنین «تساهل و تسامح» در عرصه‏های گوناگون بوده است مشروط به آنكه نظریه نامطلوب، از مسیر ادب و منطق و قانون، خارج نشود.

2ـ به معنای سازش بر سر اصول و احكام دین و دست برداشتن از لااقل بخشی از باورهای دینی، كه استاد