قبسات، سال سوم وچهارم، شماره مسلسل 11/10، ص55

پایانه‏ی قرن چهارم فروکش کرد، هرچند اکثر مترجمان و شارحان برجسته‏ی حکمت و طب و طبیعیات در جهان اسلام، به قرن ســوم یا چـــهارم اسلامی تعلّق دارند: عبدالمسیح ابن ناعمه‏الحمصی (متوفی 230 ه/835 ه)، حُنین بن اســــحاق (260/869)، جُبیش خواهرزاده‏ی حنین، عیسی بن یحیی شاگرد حنین‏ثابت‏بن قرّه‏ی حرّانی، یحیی بن البطریق (پاتریکیوس)، قسطا بن لوقا(310/900)، ابوعثمان دمشقی (310/900)، ابوبشر متی (329/940)، یحیی بن عدی المنطقی (346/974)، ابوعلی بن زرعه (398/1008)، و...، امّا به موازات گسترش پرشتاب نهضت ترجمه، با تأسیس بیت‏الحکمه به امر مامون (215/830) و ریاست یحیی بن ماسویه، و ظهور فیلسوفانی چون ابویوسف یعقوب کندی (م258/866) کار پژوهش و گوارش عناصر حکمی سایر تمدنها در دستگاه عقلانیّت اسلامی نیز پی‏گرفته می‏شد و بدین سان بذرتکوّن دوره‏ی چهارم عقلانیّت اسلامی نیز کشته می‏شد.

در این دوره، عقلانیّت اسلامی هنوز هویّت کلامی داشت و مباحث هستی‏شناسانه در آن بسیار کم‏رنگ بود والبته غلبه با جریان اعتزال بود، وجوه متقدمان کلام عقلگرای اسلامی به این دوره تعلّق دارد، متألّهانی چونان: واصل بن عطا (130/748) مؤسّس معتزله، عمروبن عبید (145/762) بشربن معتمر(210/825)، ثمامة بن اشرس (213/828)، ابوموسی مردار (226/841)، ابوالهذیل علاف (226/235 841/ یا 849) ابوبکر اصمّ، ابراهیم نظّام (220 یا 230/835 یا 845) علی اسواری و معمّر بن عبّاد معاصران نظّام، هشام فوطی ابو یعقوب شحام (232/847)، جعفربن مبشّر (235/849)، اسکافی (240/855)، عبّادبن سلیمان (250/849)، عمروبن بحرجاحظ (255/868)، ابوالحسن خیّاط (289/902)، ابوعلی جبائی (303/915)، ابوهاشم جبائی (312/933)، ابوقاسم بلخی کعبی (319/931)، و قاضی عبدالجبّار معتزلی (415/1025) که وجود وی استثناء پس از غلبه‏ی کلام اشعری قلمداد می‏شود، نقش بارز و آراء دقیق امامان شیعه(ع) که مؤسّس مکتب الهیّاتی عقلگرایی هستند که جانب نصوص دینی را نیز تؤأما نگاه می‏دارد و بیشتر آنان به همین دوره تعلق داشتند سزاوار توجّه عمیق است، آنان سهم عظیمی در باروری عقلانیت اسلامی دارند.

ظهور مالک بن انس (179/795) و احمدبن حنبل (241/855) سپس اشعری (330/935) که نوعی مقاومت در قبال جریان عقلانیت خردورز اسلامی تلقی می‏شود نقطه‏ی عطفی در این دوره بشمار است.

مختصات این دوره عبارت است: 1. تعامل فرهنگ و معارف اسلامی با فرهنگهای دیگر جوامع و اصتیاد و جذب عناصر سازگار حِکَم و معارف بشری، و پیدایش اندیشه‏های التقاطی، 2. تشدید منازعات نظری میان فرق اسلامی و رواج مناظرات علمی بین فرقه‏یی و بین دینی، 3. پدید آمدن آثار فلسفی مترجَم، و متون کلامی مدوّن فراوان و توسعه‏ی کتابخانه‏ها و مراکز علمی، 4. بودجود آمدن زمنیه‏ی ظهور فلسفه‏ی اسلامی به مفهوم مصطلح و مستقل از کلام، 5. پیدایش جریانهای مقابله با عقلگرایی.

دوره‏ی چهارم: هر چند ـ چنانکه اشارت رفت ـ کِندی نخستین فیلسوف ـ به معنی مصطلح آن ـ در دنیای اسلام است، ابن ندیم در الفهرست 242 اثر را به او نسبت داده است و این آثار عموما در زمینه‏های منطق، فلسفه‏ی اولی، حساب، کرویّات، موسیقی، نجوم، هندسه، پزشکی، تنجیم، الهیّات، علم‏النفس، سیاست، اقلیم‏شناسی، کیمیا... تألیف شده است،(7) امّا دوره‏ی چهارم در نیمه دوم قرن چهارم، با ظهور فیلسوفان تمام و حکیمان نام‏آوری چون محمدبن محمدبن طرخان فارابی که در غرب معروف به Abunaser است، و ابوعلی حسین بن سینا که در مغرب به