قبسات، سال سوم وچهارم، شماره مسلسل 11/10، ص54

آگاهی در شرق جدید (اسلامی) طلوع می‏کرد، چنین بود که با رونق بازار تعقّل و تدبّر و، توسعه‏ی حوزه‏ی نفوذ جغرافیایی و قومی اسلام، و تکثّر فهمها از متون و عقاید دینی، و نیز دخالت نفسانیّت‏ها، بحث‏های بسیاری پیرامون مبادی و مبانی گزاره‏ها و آموزه‏های اسلامی درگرفت و در نتیجه مکاتب و مشارب حکمی و کلامی اسلامی ظهور کردند، در این میان آیات قرآنی و روایات نبوی که به روش عقلانی به تبیین گزاره‏ها و آموزه‏ها پرداخته بود مورد ژرفکاوی بسیار قرار گرفت و اصول و قواعد فراوانی پی افکنده شد. این مقطع دوره‏ی تدوین و ساماندهی تفکر عقلانی در دنیای اسلام بود.

مختصات این دوره عبارت است از: 1. پیدایش اصطلاحات و راه یافتن تعبیر و تاویل به حوزه‏ی عقلانیت دینی، 2. گسترش تشکیک و تشقیق در عقاید، 3. ظهور مکاتب و نحله‏های فکری اسلامی، 4. رواج تدوین منابع و تألیف آثار، 5. صدور تفکر و عقلانیت اسلامی به نقاط عالم.

با اینکه هر یک از دوره‏های ششگانه‏ی عقلانیّت اسلامی دارای مختصّات خاص خویش است امّا مجموعه‏ی دارایی عقلانی دو دوره‏ی فوق، جوهر حکمت اسلامی را طی دوره‏های بعدی تشکیل می‏دهد.

دوره‏ی سوم: قرن دوم اسلامی (هشتم مسیحی) سرآغاز عهد شکوه و شکوفایی تمدن اسلامی است، قرن سوم روزگار فربهی و تناوری حکمت و معرفت در دنیای اسلام است، هاضمه‏ی فرهنگ مقتدر اسلامی معارف بشری را از چهار سوی گیتی جذب و هضم می‏کند، دست‏آوردهای فکری اقوام و ملل، و مواریث فرهنگهای کهن یونانی، ایرانی، اسکندرانی، مصری، هندی و... به طور گسترده از زبانهای مختلف به زبان عربی که زبان دینی مسلمانان و لسان علمی عصر است برگردانده می‏شود، نهضت ترجمه از نیمه‏ی قرن دوم در عهد منصور عباسی (158 ـ 136/ 775 ـ 754) آغاز و در قرن سوم به اوج رسیده در