مجله معرفت، شماره 68، ص 87

علل انحطاط مسلمانان

مقایسه دیدگاه های شهید مطهری و شیخ محمد عبده

وحیدی، حمزه علی؛

مقدّمه

شهید مطهّری رحمه الله یکی از معدود متفکران و روشنفکران معاصر است که توانست علاوه بر شناخت عمیق و همه جانبه اسلام، به زمان خویش نیز آگاهی کافی پیدا کند و این دو از او عالمی توانمند و فرهیخته ساختند که نظیرش در یکصدساله اخیر اندک است. او علاوه بر مجهّز بودن به بال علم و دانش، بال دیگر حرکت و اصلاح، یعنی «تقوا» و تعبّد عمیق نسبت به احکام نورانی اسلام، را نیز داشت. بسیارند کسانی که عالمند، ولی از روحیه تعبّد کم تری برخوردارند و از این رو، به آسانی دین را در مسلخ علم و دانش و نوگرایی ذبح می کنند و با انواع توجیهات و تأویلات، روح احکام اسلامی را به گونه ای تبیین می کنند که با یافته های علمی نوین سازگاری داشته باشد و نیز چه بسیارند کسانی که به ظواهر احکام اسلام عالمند، ولی از علم روز، که مورد تأیید اسلام است،(1) بی بهره اند و از این رو، احکام حیاتبخش اسلام را، که خداوند برای ابد صادر فرموده، به گونه ای تأویل و تفسیر می کنند که گویا اسلام فقط برای 1400 سال پیش، آن هم برای معدودی عرب نازل شده است. شهید مطهّری از این دو گروه به عنوان «جاهل» و «جامد» یاد کرده، و هر دو را برای اسلام و جامعه اسلامی خطرناک دانسته، آن ها را به نقد کشانده است.

ایشان با برخورداری از دو بال علم و تقوا، به مصلحی تبدیل شد که علیه جمود و تحجّر، جهل و غرب گرایی بپا خاست

و با تألیفات مفید و ناظر به روز، گام مهمی در روشنفکری جامعه اسلامی، به ویژه جامعه شیعی و ایرانی، برداشت.

شیخ محمد عبده (1848-1905) دانشمند توانمند و زمان شناس و مصلح بزرگ مصری بود که شدیدا تحت تأثیر سید جمال قرار داشت. وی در میان اهل سنّت، از معدود کسانی بود که در زمان خود علیه تحجّر و جمود شدید حاکم بر زمان خویش و هجوم بی امان فرهنگ غرب به کیان اسلامی بپا خاست و آثار علمی فراوانی تقدیم جامعه اسلامی نمود. وی توانست متفکران بزرگی را از لحاظ علمی سیراب کند، و اثبات نماید که اسلام با توسعه و پیشرفت مخالف نیست، بلکه خود مروّج علم و دانش، و تفکر و تعقل است؛ و بر این نکته تأکید داشت که وضعیت کنونی مسلمانان معلول دوری مسلمانان از اسلام است، نه معلول اسلام.

از آنچه گذشت، استفاده می شود که شهید مطهری و شیخ محمّد عبده هر دو به عنوان مصلح مطرح هستند و هر دو در اندیشه اجرای احکام اسلام بودند و از سوی دیگر، بر بهره گیری از اندوخته های بشری تأکید داشتند.

مقایسه نظرگاه این دو دانشمند تأثیرگذار در جهان اسلام حایز اهمیت فراوان است. با مقایسه آن دو، می توان نشان داد که متفکران شیعه و سنّی، اگر واقع بین و مخالف بسیط اندیشی باشند، چه اندازه دارای اندیشه های نزدیک به هم هستند، و