علوم سیاسی / سال ششم/ شماره 23/ پاییز 82 / ص:149

مفهوم اخلاق

واژه«اخلاق»معادل دو اصطلاح شمرده شده است:نخست،واژه یونانیEthic ،و دیگری،واژه لاتینی Moral به گفته محمد عابد الجابری،پاره ای از نویسندگان عرب واژه اخلاق را در معنای Moral و اخلاقیات را در معنای Ethic به کار برده اند،از سوی دیگر و در تفکیکی که میان این دو انجام شده،می توان گفت Moral اشاره به رفتار فردی دارد.در این معنا اخلاق،فضای فضیلت فردی را سامان می بخشد،و Ethic اشاره به ارزش های خاص جامعه دارد و در این معنا اخلاقیات،فضای ارزش های اجتماعی را سامان می دهد.1 در مقاله حاضر هر دو معنا مراد است و از این رو اخلاق هم در حوزه فردی و هم در حوزه جمعی دارای تأثیر و تأثر خواهد بود.

در برداشتی دیگر،به دو گونه اخلاق می توان اشاره کرد:نخست،اخلاق مطلق و استعلایی و معطوف به نفس عمل،و دیگری،حفظ و صیانت ذات و تأمین حداکثر شادی و خرسندی حداکثر مردم،اخلاق در برداشت نخست به معنای«تفحص درباره کردار و رفتار درست و نادرست و ملاک های تشخیص عمل نیک و کردار درست از عمل بد و کردار نادرست»2است.این تعریف در حوزه مباحث کانت جاری است؛به این معنا که کانت معتقد بود عملی اخلاقی است که عامل آن درباره نتایج عمل خود فکر نکنند،یعنی سود و زیان عمل،مورد نظر کنش گر قرار نگیرد و معطوف به نفس عمل باشد.کانت همچنین معتقد بود عملی اخلاقی است که عمل کننده بتواند آن عمل را یک اصل عام و بشری معرفی کند.سنت کانت در بحث اخلاق قوی ترین سنت است و آموزه مطلق بودن اخلاق،که وی مطرح کرده،از سوی پاره ای از اندیشمندان مسلمان مورد نقادی قرار گرفته است.3

در باب گونه دوم،می توان به مباحث هابز اشاره کرد که وی قایل است که تنها نقطه اتکای معرفت که درباره آن نمی توان تردید کرد،همانا حفظ و صیانت ذات و امنیت انسان هاست.به نظر وی،اخلاقیات ما نهایتا اموری هستند که در جهت حفظ و هستی انسان و جلوگیری از ادامه حیات او منجر می شوند یا به آن صدمه می زنند.هابز معتقد است انسان ها در قرارداد اجتماعی،که مربوط به حفظ ذات آدمی و صیانت نفس اوست،اخلاق را تأسیس می کنند و معتقدند آنچه به زبان جامعه است غیر اخلاقی بوده و آنچه برای حفظ و بقای انسان لازم است اخلاقی است.4همین دیدگاه درباره ارتباط بین اخلاق و سیاست بر این باور است که اخلاق استعلابی مطلق و معطوف به نفس عمل، کاربردی در زندگی سیاسی به مفهوم متعارف ندارد،اما اخلاق به معنای حفظ و صیانت ذات و تأمین حداکثر شادی و خرسندی حداکثر مردم با سیاست ارتباط پیدا می کند و شاید بتوان گفت که در حوزه سیاست،عمل اخلاقی سیاسی،عمل است که صرفا منفعت خود تصمیم گیرنده،گروه و جناح