پيام جاويدان، سال اول، شماره‌ي دوم، ص85

چکیده:

بعضی از سوره‏های قرآن با حروف مقطعّه آغاز می‏شود.برخی از قرآن‏پژوهان این حروف از فاقد معنا دانسته،به عنوان رمز مابین خدا و رسولش قلمداد می‏کنند،و گروهی این حروف را معنادار فرض کرده و نظرات عدیده‏ای درباره مفاد و معنای آنها ارائه کرده‏اند.

استاد مطهری با اعتقاد به عدم قطعیت فرضیه‏های ارائه‏ شده در این باب و پذیرش متشابه بودن حروف مقطّعه،به‏ بعضی از دیدگاههای پیشینیان توجه بیشتری مبذول‏ داشته و در نهایت،فرضیه خویش را به عنوان یک احتمال‏ مطرح نموده و آن احتمال این است که خداوند با این‏ حروف،نحوهء شروع کار خویش را بیان کرده و قول و اندیشه را بر ماده و طبیعت مقدم داشته است.

کلید واژه‏ها

تفسیر قرآن-حروف مقطّعه-استاد مطهری‏

مقدمه

خدا خواست با بشر سخن گوید و بخشی ازحقایق هر دو جهان را با وی بازگوید.جامه الفاظ برگرفت و بر تن‏ معانی کرد.به الفاظی فصیح و شیوه‏ای بلیغ چراغ هدایت‏ برفروخت ومسیر سعادت بازگشود.به قوّت تشبیه از ذات‏ اقدس خویش سخن گفت و به قدرت تمثیل از جهان‏ دیگر خبر داد.واقع امر اقوام درگذشته،در پیش دید حاضران گذاشت،و داستان رسولان پیش فرستاده در معرض تماشا نهاد.صحنه‏هایی بدیع وعبرت‏آموز از آفاق و انفس به تصویر کشید و جلوه‏هایی زیبا و دلنشین از آن‏ جهان ترسیم نمود.نظم وچینش الفاظ را چنان پرداخت که‏ ترنم موسیقی آن از خلال آهنگ صوت قاریان،بر جان‏ نشیند و روح را بنوازد.

سخن به ظاهر آراست تا عوام بهره گیرند و معانی در باطن نهاد تا خواص به حیرت آیند.راسخان را اجازت‏ فرمود تا از ظاهر الفاظ گذر کنند و به باطن معنا سفر کنند. مردمان را فرمود تا بی‏دلیل در پی تاویل نروند و بی‏جهت در وادی متشابهات گام ننهند.

همه را دعوت کرد تا اگر توانند به مانند این قرآن،نه!به‏ مثل سوره‏ای از آن عرضه کنند و اگر سودای آن ندارند باور کنند که این کتابجملگی حقّ است و از جانبحق فرو آمده است.خدا قرآن را این چنین نازل کرد.سپس همگان را فراخواند که در کلامش تامّل کنند تا مگر ذره‏ای اختلاف‏ بینند و به توبیخ ندا داد که چرا در قرآن تدبّر نمی‏کنند،مگر به دلهاشان، مهر نهاده‏اند؟! آنان که به تامّل سر بر آستان قرآن‏ نهاده،فهم کلام حق را تمنّا نموده‏اند،به قدر تلاشی که کرده‏اند و خلوصی که داشته‏اند، لطائفی از این کتاب بی‏بدیل عرضه کرده‏اند.

استاد مطهری رویکردی دارد به قرآن که ساده است و دلپذیر.او بر این باور است که این کتاب روشنگر است و قابل درک.آیاتش همه نور است و هدایت و چون سخن از غیبت می‏گوید به ناچار با عباراتی بیان می‏کند که بشر برای‏ موضوعات مادی به کار می‏برد.لیکن برای جلوگیری از کژ فهمی در جای دیگر تذکّر می‏دهد.

در میان مباحث تفسیری به جا مانده از استاد مطهری، موضوع حروف مقطّعه و شرح و بسط فرضیّات مختلف در این زمینه،بهانه‏ای شد برای نگارش این تحقیق مختصر که‏ در آن پس از طرح مسئله و یاد کرد آراء گوناگون،دیدگاه‏ استاد در این عرصه بررسی گشته است.

حروف مقطعه در قرآن

سوره‏هایی از قرآن با یک یا چند حرف از حروف الفبا، موسوم به حروف مقطعه آغاز شده‏اند که به وقت قرائت‏ لازم است جداجدا خوانده شوند.از این حروف با نامهای‏ دیگری همچون فواتح سور،حروف تهجّی،اوائل سور و حروف افتتاحیّه یاد شده است و غالبا در آغاز سوره‏های‏ مکی واقع شده‏اند. شرح و تفسیر این حروف از گذشته تا حال،مجال گسترده‏ آراء و نظراتی است که در پاره‏ای از اوقات به افراط کشیده‏ شده است.از این رو برخی از قرآن پژوهان،بحث از فواتح‏ سور را مبحثی بسیار پیچیده و غامض معرفی می‏کنند.1

بی معنا بودن حروف مقطعه

گروهی از دانشمندان حروف مقطّعه را در ظاهر بی‏معنا دانسته،در زمره متشابهات محسوب نمی‏نمایند که انسان‏ خاکی راهی به سوی شناخت آنها ندارد و علم بدانها در انحصار خداوند متعال است.از منظر این گروه کمال خضوع‏ و تسلیم در پیشگاه قرآن،اقتضاء می‏کند که بی‏پرسش به این‏ حروف ایمان داشت و از تکلّف در بحث اجتناب نمود.

اینان تفسیر این حروف را برنمی‏تابند و به دامن تأویل‏ چنگ نمی‏زنند.گویی پروردگار به قصد آزمودن بندگان، دیباچه سوره‏هایی از کتابش را مزیّن به این حروف نموده‏ است تا معلوم شود،کدامین کس بی‏تامل و از سر تسلیم‏