مشكاة، شماره ي 86، بهار 1384،‌ص88

وجود نوعی شعور باطنی و گرایش خاصی در انسان می باشد. در واقع نظریه فطرت علت گرایش به خدا را درون انسان معرفی می کند. همواره این پرسش در میان دانشمندان وجود داشته است که علت گرایش به خدا چه می باشد؛ پدیده ای شایع و رایج که در همه زمانها و فرهنگهای گوناگون بوده است. نظریه فطرت از نگاه استاد پاسخ این سؤال را در اختیار ما قرار می دهد. این روی آورد استاد جواب سؤالات دیگری را نیز می دهد؛ به عنوان مثال از مسائل جدید کلامی که اخیرا مطرح می شود این پرسش است که اصولاً انسان چه نیازی به دین دارد و اگر پذیرای دینی نباشد چه خلل و نقصانی در زندگی او پیش می آید.

با توجّه به نظریه فطرت روشن می شود نیاز به دین و نیاز ارتباط با یک مبدأ متعالی ریشه در عمق وجود انسان دارد که بدون برآوردن آن همواره آدمی احساس نقصان می کند. نتیجه مستقیم فطری بودن خداگرایی در نگرش مفهوم سازی استاد این است که بر اساس این نظریه انبیای الهی هیچ گاه به مردم نگفته اند باید عبادت کنید؛ چرا که انسان با این دیدگاه نمی تواند بدون عبادت زیست کند و پرستیدن جزء غرایز ذاتی و فطری بشر است. آنچه انبیای الهی مطرح نموده اند این است که ای انسان، ربّ خود، پروردگار خود و صاحب اختیار خود را بپرست؛ آن صاحب اختیاری که تمام هستی به اراده او وابسته است.

2 انسان شناسی

آیا انسان از درون خود با خدا آشنا می شود یا از برون بر وی تحمیل می شود؟ رابطه انسان با دین چگونه است؟ آیا می توان دینی واحد برای همه انسانها عرضه کرد؟ تکامل انسان بر چه پایه ای استوار است؟

بی تردید مبنای کلامی استاد مطهری در مسئله انسان شناسی با الگوی انسان اسلامی جوابگوی سؤالات مطرح شده و سؤالاتی از این قبیل خواهد بود. مدلی که در بستر مفهوم سازی استاد متصور است متکی به نظریه فطرت می باشد؛ یعنی اصالت انسان را در گرو قبول نظریه فطرت می داند و معتقد است اگر ما قائل به فطرت انسانی باشیم، یعنی معیارهای انسانیت را معیارهای ثابت که ریشه اش در فطرت انسانی است بدانیم، نه تنها انسانیت بلکه تکامل انسانیت نیز معنی و مفهوم پیدا می کند(10).

در نظرگاه استاد مهم ترین رکن انسان شناسی تمایز دو من (مَن علوی و مَن سفلی) است. به اعتقاد ایشان من علوی به همان فطرت برمی گردد. ایشان در این باره می گوید انسان این من علوی را در خودش کاملاً احساس می کند، بلکه به نحو اصیل تر هم احساس می کند. فطرت انسان بر حسب سرشت خویش شاکله ای دارد، شاکله ای که خود دارای گرایشهای متعالی است و