قبسات / سال نهم/ زمستان1382 و بهار 1383/ ص: 72

از خارج است و ممكن نيست علم باشد و صفت كشف نباشد يا علم و كشف باشد واقعِ مكشوف وجود نداشته باشد و اگر فرض شود واقع مكشوف وجودندارد، كاشفيت وجود ندارد و اگر كاشفيت وجود ندارد پس علم وجود ندارد، و حال آن‌كه به اقرار خصم علم وجوددارد (همان، 1368: ص 66). به بيان ديگر اگر علم بالذّات واقع‏نما نيست، از كجا فهميديم كه واقعيت خارجي هست و اين واقعيّت خارجي‏مولد و منشأ پيدايي اين مفاهيم و تصاوير در ضمير ما است (همان، ص 82).

بر اين اساس مي‏توان گفت: خود شناخت تقريباً تعريف بديهي و مشتركي براي همة افراد و همة مكاتب دارد و ‏همة نظريات، بر آن اساس است كه شناخت، معنايش آگاهي يافتن و آگاه شدن به آن مورد شناخت است (همان، 1407: ص 326). حقيقي بودن و مطابق با واقع بودن ادراكات انسان (في‏الجمله) بديهي است؛ يعني‏ اين‌كه همة معلومات بشر (به رغم ادّعاي ايده‏آليست‌ها) صددرصد خطا و موهوم نيست. بر همه كس در نهايت ‏روشني آشكار است و احتياج به استدلال ندارد؛ بلكه استدلال بر اين مطالب محال و غيرممكن است. خودِ پي بردن به ‏خطا، دليل بر اين است كه يك سلسله حقايق مسلّمه نزد ما هست كه آن‌ها را معيار و مقياس قرار داده‏ايم و از روي آن‌ها به خطاهايي پي برده‏ايم؛ وگرنه پي بردن به خطا معنا نداشت؛ زيرا با يك غلط نمي‏توان غلط ديگري را تصحيح كرد (همان، 1368: ص 135). استاد مطهري تأكيد مي‏ورزد كه غرض از اين بيان، تنبيه و توجّه دادن هر كس به فطريات خود است نه استدلال و اقامه برهان بر مدعا، زيرا همچنان كه دانشمندان گفته‏اند اگر كسي منكر همة ‏اصول و حقايق مسلّمه بشود (البتّه به زبان)، استدلال و اقامه برهان براي محكوم كردن او بي‏فايده است؛ زيرا هر استدلالي متّكي به مقدّماتي خواهد بود و آن مقدّمات يا خود بي‏نياز از استدلالند يا آن‌كه سرانجام به اصول و مقدّماتي متّكي خواهند بود كه بي‏نياز از برهان و استدلالند، و اگر طرف به هيچ اصلي اذعان نداشته باشد و براي هر مقدّمه ‏دليل بخواهد تا بي‏نهايت پيش خواهد رفت و قهراً حصول نتيجه غير ميسّر خواهد بود (همان).

به بيان استاد، اصلاً در مفهوم شناخت، تطابق ماهوي ميان ذهن و خارج اخذ شده است و اين مرتكز ذهن همه است‏؛ حتّي آن‌هايي كه اين تطابق را انكار مي‏كنند (همان، 1407: ص 328)، اصلاً در معنا و تعريف‏ شناخت، اين معنا افتاده است كه تطابق ماهوي ميان ذهن و خارج وجود دارد و در ذهن همه همين است. انسان ‏نمي‏تواند تعريف ديگري غير از اين براي شناخت بكند، بعد