آموزش معارف اسلامي،سال سيزدهم، شماره 47، ص22

به عنوان اولین مظهر فعالیت‏هایی یاد کرد که هدف این فعالیت‏ها «ایجاد پلی بود میان فرهنگ قدیم و فرهنگ جدید؛میان طبقهء تحصیل‏کردهء قدیم و طبقهء تحصیل‏کردهءجدید،میان اندیشهء غربی‏ و اندیشهء شرقی و بالاخره میان دانشگاهی و روحانیت».8 استاد مطهری این‏گونه بحث‏ها را در سطوح غیر تخصصی و عامیانه‏تری نیز مطرح می‏کرد؛مثلا در همین ایام،در مباحث‏ عمومی‏تری که بعدها در کتابی به نام حکمت‏ها و اندرزها منتشر شد،در سخنرانی‏ای تحت عنوان«موجبات کاهش تأثیر تعلیمات‏ دین»،باز از مرده‏بودن تلقی مسلمانان از اسلام شکوه می‏کند. ظاهرا این مسأله احیای فکر دینی با مسألهء«علل انحطاط مسلمین» که از مدت‏ها پیش برای او مطرح بوده است،گره می‏خورد؛چرا که در همین سال‏ها سخنرانی‏هایی دارد پیرامون حدیث«الاسلام‏ یعلو و لا یعلی علیه»و دامنهء بحث را به علل انحطاط مسلمین‏ می‏کشاند.9با این سخنرانی دغدغهء ایشان دربارهء علل انحطاط مسلمین حادتر می‏شود و لذا در هیأت‏های مؤتلفه اسلامی مباحث‏ انسان و سرنوشت را آغاز می‏کند و این مباحث را با مقدمه مهمی‏ دربارهء عظمت و انحطاط مسلمین در سال 1345 منتشر می‏سازد، که درباره وقایع این ایام به بعد،اندکی بعد توضیح خواهم داد.

نکتهء جالبی را که از این دوره باید ذکر کنیم،تفاوت‏ موضع‏گیری استاد مطهری با سایر روشنفکران دینی این عصر است‏ که نشان می‏دهد ایشان موضع مستقلی داشته‏اند و نه تنها تحت‏تأثیر جوّ حاکم بر فضای روشنفکری واقع نمی‏شده‏اند،بلکه‏ سعی داشتند در هر عصری،آن بحث‏هایی را که سایر روشنفکران‏ از آن غفلت کرده‏اند،مطرح سازند.بهترین شاهد این مدعا آن‏ است که در سال 1341، جلال آل احمد کتاب غرب‏زدگی را منتشر ساخت که کل جریان روشنفکری در ایران را تحت‏تأثیر قرار داد؛ تا جایی که از نظر بسیاری،گفتمان مسلط این دوره، بحث غرب‏زدگی بود و حتی فخر الدین شادمان در سال 1344 پیشنهاد کرد در برابر شرق‏شناسی غربیان، رشته‏ای به نام‏ فرهنگ‏شناسی یا غرب‏شناسی تأسیس شود.10مطهری با این‏که این‏ کتاب آل احمد را خوانده بود11،اما در همین ایام که بحث نقد تجدد بازارش بسیار گرم بود،وی توجهش را به نقد سنت معطوف و مباحثی همچون احیای فکر دینی را مطرح می‏کرد که داستانش را گفتیم. شبیه چنین موضع‏گیری‏هایی را باز هم شاهدیم.مثلا در حوالی سال‏های 1349 و 1350 که مخصوصا با بحث‏های‏ دکتر شریعتی و اقدامات برخی از سازمان‏ها و گروه‏ها،توجه‏ همگان به جنبه‏های اجتماعی اسلام جلب شده بود،ایشان‏ بحث‏هایی در باب جنبه‏های معنوی اسلام مطرح ساخت(که‏ عمدتا در کتاب گفتارهای معنوی آمده‏اند)و نسبت به غفلت از این ابعاد هشدار داد.

از دیگر اقدامات ایشان در سال 1341،یکی شروع درس‏های‏ اقتصاد اسلامی در مدرسهء مروی تهران بود.دیگری شکل‏دادن‏ جامعهء روحانیت مبارز تهران است،همراه با شخصیت‏هایی از قبیل شهید بهشتی،مهدوی‏کنی،هاشمی رفسنجانی و....جامعهء روحانیت در هشت منطقهء تهران فعالیت می‏کرد که هر منطقه‏ زیر نظر دو نفر بود و کل این‏ها زیر نظر دو یا سه نفر مشاور عالی، که شهیدان مطهری و بهشتی،مهم‏ترین آن‏ها بودند.

از دیگر حوادث این سال تشکیل جلسات کنگرهء انجمن‏های‏ اسلامی ایران در مدرسهء کمال و مسجد جامع نارمک به مدت‏ دو سال بود که مطهری با این‏که از مؤسسان و عضو دبیرخانه دایمی‏ آن بود،چندان به عنوان سخنران حاضر نمی‏شد و برخی معتقدند علتش این بوده است که«اغلب سخنرانان آن مثل مهندس‏ بازرگان،دکتر سحابی،آیت الله طالقانی و...غالبا به شاه حمله‏ می‏کردند ولی به‏طور سطحی و با تمسخرکردن وی و سیاست‏هایش؛ولی مطهری در فکر پایه‏ریزی بنیادهای اصیلی‏ برای انقلاب بود تا اسلامیت آن حفظ شود.»12البته با توجه به‏ مشی سیاسی استاد مطهری این سخن پذیرفتنی است.توضیح‏ مطلب این‏که استاد مطهری،مخصوصا پس از طی دورهء زندان‏ به‏خاطر نقش مهمی که در برپایی قیام 15 خرداد داشت،13سعی‏ می‏کرد بیش‏تر پشت جبههء فکری انقلابیون را تأمین کند.از جمله‏ حجة الاسلام انواری در این زمینه می‏گوید:«پس از جریانات خرداد 1342،چهار یا پنج گروه که فعالیت مذهبی داشتند و بین تهران‏ و قم رفت و آمد می‏کردند،به فکر تشکل افتاده بودند.امام آن‏ها را جمع و با هم آشنا کرد واین‏ها در تهران«جمعیت مؤتلفهء اسلامی»را پایه‏گذاری کردند که مطهری،بهشتی و...از همان‏ آغاز در آن حضور داشتند.پیشنهاد مطهری در اولین جلسهء تهران‏ این بود که باید دو جبهه تشکیل دهیم،یکی در جلو و آشکار و دیگری در عقب که کارش فکر و ایده‏دادن به جلویی‏ها باشد.این‏ جمعیت یک کمیتهء مرکزی داشت و یک شورای روحانی که مطهری‏ و بهشتی و من و...در آن بودیم که از وظایف مهمش تهیهء خوراک‏ فکری بود.بسیاری از ایده‏ها مال مطهری بود ولی اصرار داشت‏ نامش مخفی بماند.پس از تبعید امام به ترکیه(13 آبان 1343 بعد از جریان کاپیتولاسیون)در اواخر سال 43 هیأت مؤتلفه به فکر افتاد از صورت فعالیت تعلیمی و ایدئولوژیکی بیرون آید و به‏ صورت سازمان سیاسی-نظامی وارد کار شود که بنده هم موافق‏ بودم،ولی مطهری می‏گفت ما هنوز یک ایدئولوژی صحیح و مدون ارائه نداده‏ایم و جوان‏ها فعلا فقط با احساسات پیش می‏روند و اطلاعاتشان نسبت به اسلام کم است؛ممکن است این‏ها