آموزش معارف اسلامي،سال سيزدهم، شماره 47، ص21

عجم،فتوای دهاتی بوی دهاتی و فتوای شهری بوی شهری»، می‏گوید:«چگونه ممکن است فقیهی از نظامات و جریان طبیعی‏ بی‏خبر باشد،به تکامل و پیشرفت زندگی ایمان نداشته باشد و آن‏گاه بتواند دستورات عالی و مترقی این دین حنیف را که برای‏ همین نظامات آمده و ضامن هدایت این جریان‏ها و تحولات و پیشرفت‏هاست کاملا و بهءطور صحیح استنباط کند»3وی در ادامهء این بحث از لزوم ادراک ضرورت‏های زمان سخن می‏گوید و مسأله تقسیم کار تخصصی در فقه و تشکیل شورای فقهی را مطرح‏ می‏سازد.4بالاخره در سخنرانی بعدی تصمیم می‏گیرد بحث‏ در موضوعات دینی را کنار بگذارد و بهء سراغ بنیادها برود و از احیای‏ فکر دینی سخن بگوید(27/5/1340).چنان‏که خود در دست‏نوشته‏هایش در نه سال بعد اذعان داشته است،این عنوان‏ را از اقبال لاهوری الهام گرفته بوده است.5در این جلسه به شدت‏ بی‏سابقه‏ای به طرز تلقی مسلمانان از اسلام حمله می‏کند و از جمله می‏گوید:«فعلا لازم نیست که زیاد دنبال این باشیم که‏ کسی را که مسلمان نیست،مسلمان کنیم.البته منتهای آرزو این‏ است،ولی آن چیزی که فکر می‏کنیم در درجهء اول لازم است، این است که فکر دینی که الان ما متدین‏ها و مسلمان‏ها و نمازخوان‏ها و روزه‏گیرها زیارت‏روها و حج‏کن‏ها داریم،این‏ فکری که در خود ما به‏حالت نیمه‏مرده درآمده است،...این را زنده‏ کنیم...در میان کشورهای دنیا به استثنای چند کشور،کشورهای‏ اسلامی عقب‏مانده‏ترین و منحطترین کشورها هستند و نه تنها در صنعت،در علم،اخلاق،معنویت و انسانیت هم عقب‏ هستند...باید اعتراف کنیم که حقیقت اسلام به‏صورت اصلی‏ در مغز و روح ما موجود نیست؛بلکه این فکر اغلب در مغزهای‏ ما به‏صورت مسخ‏شده موجود است.توحید ما،نبوت ما،امامت‏ و ولایت ما،معاد ما،همهء دستورات اسلامی مثل صبر و زهد و تقوی و توکل،در ذهن ما مسخ شده است...فکر دینی ما باید اصلاح شود.تفکر ما دربارهء دین غلط است؛غلط.به جرأت‏ می‏گویم:از چهار تا مسأله فروع،آن هم در عبادات،چند تایی‏ هم از معاملات،از این‏ها که بگذریم،دیگر فکر درستی دربارهء دین نداریم،نه در این منبرها و این خطبه‏ها می‏گوییم و نه در این‏ کتاب‏ها و مقاله‏ها و روزنامه‏ها می‏نویسیم،و نه فکر می‏کنیم».6 در پایان این سخنرانی پس از اشاره به این حدیث«اذا ظهرت البدع‏ فعلی العالم أن یظهر علمه و الا فعلیه لعنة الله»وظیفهء احیای دین- از راه مبارزهء با بدعت‏ها و تحریف‏ها-را بر عهدهء علمای دین‏ گذاشته،می‏گوید این مقدمه‏ای بود که بعدا بحث مفصل‏تر در این‏ باب داشته باشیم.

باید بگوییم که در این برهه،نقد سنت برای شهید مطهری(ره) اهمیت بسیار یافته است و چنان‏که از سخنان بالا برمی‏آید،بر این‏ باور است که ما با نقد سنت،می‏توانستیم مزایای تجدد را خودمان‏ به‏صورت خودجوش داشته باشیم؛نه تنها در معنویت و انسانیت‏ و اخلاق،بلکه در علم و صنعت.و باز چنان‏که برمی‏آید، در این‏جا روش وی در نقد سنت،تصفیهء سنت است از بدعت‏ها و تحریف‏ها؛یعنی از طریق بازگشت به کتاب و سنت اصیل، در عین آگاهی از زمانه.به‏هرحال وی دو سخنران بعدی خود «فریضهء علم»و«رهبری نسل جوان»را در راستای همین اندیشهء احیای دین مطرح می‏کند.اندیشه‏ای که تا آخر عمرش،یکی از ارکان مباحث وی بود.

در سال 1340 جریان رخ می‏دهد که باعث جدی‏ترشدن‏ استاد مطهری در این مباحث می‏شود.در فروردین این سال، آیة الله بروجردی که مرجعیت کل شیعه را داشته‏اند رحلت‏ می‏کند.شاه برای انحراف اذهان مردم،پیام‏های تسلیت‏ به مراجع نجف می‏نویسد تا از قدرت حوزهء علمیهء قم بکاهد. در میان مردم هم بحث شدیدی دربارهء این‏که مرجع بعدی چه‏ کسی باشد،درمی‏گیرد.شرکت سهامی انتشار،که مطهری‏ نیز عضو هیأت تحریریهء آن بوده است،تصمیم می‏گیرد کتابی‏ برای آگاه‏شدن مردم نشر دهد؛اما کم‏کم به این نتیجه می‏رسد که به‏جای بحث دربارهء اشخاص،اساسا دربارهء موضوع‏ مرجعیت و روحانیت نگرش جدیدی از جانب اساتید حوزه و دانشگاه ارائه شود.مطهری که در تدوین این کتاب نقش بسزایی‏ داشته،علاوه بر دادن متن سخنرانی اصل اجتهاد در اسلام برای‏ درج آن،دو مقالهء مهم دیگر نوشت.یکی«مشکل اساسی‏ در سازمان روحانیت»،که به برخی اصلاحات ضروری در نهاد روحانیت،خصوصا مسأله نحوهء ارتزاق روحانیان،اشاره می‏کند؛ دیگری«مزایا و خدمات مرحوم آیت الله بروجردی»که اولین گام‏ وی در معرفی شخصیت‏های احیاگر و اصلاح‏گر است؛ایده‏ای‏ که غیر از گام بعدیش که در سال 1349 برداشته شد(در سلسله‏ سخنرانی‏های احیای تفکر اسلامی)،تا سال 1357(و نوشتن‏ کتاب«بررسی اجمالی نهضت‏های اسلامی در صد ساله اخیر») متوقف ماند.البته وی در همان مقاله به‏طور ضمنی،چنین تأخیری‏ را پیش‏بینی می‏کرد؛چرا که می‏گفت:«جامعهء ما هنوز به سطحی‏ نرسیده است که بتواند یک شخصیت را تحلیل کند.برخوردش‏ با شخصیت‏ها یا«مداحی»است یا«لجن‏مالی»که وجه مشترکشان‏ «گزافه‏گویی»و فرار از تحلیل عمیق است».7به‏هرحال این کتال‏ ابتدا در سال 1341 چاپ شد و با چنان استقبالی مواجه شد که از سویی به عنوان کتاب برگزیدهء سال معرفی گشت و از سوی دیگر در سال بعد تجدید چاپ گردید.استاد مطهری بعدها از این کتاب