مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران/ زمستان 1380/ ص:274

مقدمه :

فلاسفه اسلامی ادراكات را بر چهار قسم تقسیم كرده‏اند: 1ـ حسی، 2ـ خیالی، 3ـ وهمی، 4ـ عقلی.

از نظر آنها معقول مفهومی كلی است كه قابل انطباق بر امور بسیار می‏باشد. لازمه معقول بودن صفت كلیت است و هیچ مفهوم جزیی معقول نیست. و تقسیماتی كه پیرامون مقولات می‏شود، در واقع مربوط به مفاهیم كلی است نه امور جزیی.(الهیات شفا، مقاله پنجم، ص 211)

تمایز معقولات اولیه و ثانویه

مفاهیم كلی چند قسم اند: برخی از آنها مفاهیمی هستند كه از طریق حواس ظاهری یا حواس باطنی به دست می‏آیند. مانند انسان، گیاه، سفیدی، لذت، محبت و غضب. این دسته از مفاهیم را حكما معقولات اولیه نام نهاده‏اند.

دسته دیگر مفاهیمی چون وجود و عدم، وجوب و امكان و امتناع، وحدت و كثرت، حدوث و قدم، علیت و معلولیت هستند كه وجودی مستقل در خارج ندارند، اما بر موجودات خارجی قابل حمل می‏باشند. برای مثال در عالم خارج حدوث یا قدم وجود ندارد. آنچه در خارج است شی ای است كه یا حادث است و یا قدیم. همچنین در خارج وحدت و كثرت نیست، بلكه آنچه در خارج وجود دارد شی واحد یا اشیای كثیر است.

هر چند حدوث و قدم یا وحدت و كثرت خودشان در خارج وجود مستقلی ندارند، اما حالت و صفت موجودات خارجی هستند. یعنی هر موجود خارجی یا از صفت وحدت برخوردار است یا از صفت كثرت. همین طور هر موجود خارجی یا از صفت حادث برخوردار است یا صفت قدیم. این دسته از مفاهیم را معقولات ثانیه فلسفی نامیده‏اند.

یك دسته دیگر از مفاهیم یا تصورات كلی وجود دارند، مانند نوعیت و كلیت كه