مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران/ زمستان 1380/ ص:275

وجودی مستقل ندارند، اما صفت یك دسته از موجودات هستند كه به آنها معقولات ثانیه منطقی گفته می‏شود.

از نظر استاد مطهری چند فرق اساسی میان معقولات اولیه و معقولات ثانیه وجود دارد.

1ـ معقولات اولیه مفاهیمی هستند كه صورت مستقیم ولی واسطه اشیاء خارجی می‏باشند، در حالی كه معقولات ثانیه صورتهای مستقیم و بلاواسطه اشیای خارجی نیستند.

2ـ معقولات اولیه از اقسام موجودات هستند، اما معقولات ثانیه از احكام موجودات هستند.

3ـ معقولات اولیه مسبوق به ادراك خیالی و ادراك حسی‏اند. یعنی در ابتدا باید موجودی در خارج باشد تا صورت حسی آن در ذهن ارتسام پیدا كند و عنوان ادراك حسی را یابد و سپس ادراك خیالی آن شی مورد نظر در ذهن حاصل شود تا در مرحله آخر ادراك عقلی به وجود آید، اما در معقولات ثانیه نمی‏توان این سلسله مراتب را به دست آورد و گفت ادراك خیالی یا ادراك حسی فلان معقول ثانی موجود است.

4ـ معقولات اولیه چون از اقسام موجودات‏اند جنبه اختصاصی دارند. یعنی به یك نوع یا جنس خاصی تعلق پیدا می‏كنند و یا تحت عنوان معقوله‏ای خاص قرار می‏گیرند. اما معقولات ثانیه چون ازا حكام موجودات‏اند، نه از اقسام آنها جنبه عمومی دارند، نه اختصاصی.(مجموعه آثار استاد مطهری، ج 5، صص 6ـ275)

تطور تاریخی نظریه معقول ثانی نزد حكما

حكما از قدیم الایام میان معقولات اولی و معقولات ثانی تمایز قایل شده‏اند و به تعریف آنها پرداخته‏اند. البته در تعریفی كه قدما از معقولات ثانیه كرده‏اند، عموما میان معقولات ثانیه منطقی و معقولات فلسفی تمایز قایل نشده‏اند و گاهی اوقات