فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع)/شماره 18 و 19- تابستان و پاییز1382/ ص:10

نوزایی اندیشه اسلامی به عنوان یکی از مؤلفه های بنیادین گفتمان سیاسی ـ دینی در ایران معاصر پدیده پیچیده ای است که به نوبه خود دارای ابعاد روحانی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. از این رو تجزیه و تحلیل کوشش های احیا طلبی دینی و درک گفتمان اسلام گرایانه به عنوان پاسخی به چالش های معاصر در ایران متضمن فرآیند دشوار شناسایی و ارزیابی است. کوشش هایی که در برابر منزوی شدن و در خود فرو رفتنی که غرب به مسیحیت تحمیل نمود، به نحو موفقیت آمیزی از انزوای اسلام در جهان زیست خود ممانعت به عمل آورد.

منظور از بازسازی فکر دینی کلیه تلاش هایی است که جهت کارآمدتر کردن دین و تجدید حیات آن صورت پذیرفته و آثار عمیقی بر تفکر و شاکله روحانیت معاصر شیعه بر جای گذاشته است. این بازسازی متضمن اهدافی چون تعمیم دین برای ایفای نقش برتر سیاسی و اجتماعی، همانند کردن آن با مقتضیات زمان و بهره گیری از دین برای مبارزه با استبداد داخلی و سلطه خارجی بوده است. از این رو ملاحظه می شود که طرح مجدد آن به ویژه در سالهای پس از 1320 نمودی کاملاً دفاعی داشته و سعی می کند که از موجودیت دین به وسیله تجهیز درونی دفاع کرده و در نهایت نیز به موضعی تهاجمی دست یابد.

فرآیند بازسازی دینی توأم با اصلاح طلبی در میان اندیشمندان شیعی ایران آشکارا کم دامنه دارتر از اندیشه گران سنّی مذهب جهان اسلام بوده است ولی در عین حال باید گفت که در سایر جوامع اسلامی این اندیشه ها پویایی اندیشه شیعی را نیافته که بخش قابل توجه آن مربوط به ماهیت خود شیعه است. علاوه بر آن اندیشه های اصلاح طلبی دینی در سایر جوامع اسلامی در بیشتر موارد به دلیل پیوند با دیدگاههای سلفی گری، خصلت ارتجاعی به خود گرفته است. در مقابل در میان جوامع شیعی در کنار بازسازی فکر دینی و مبارزه با دشمنان اسلام و بی دینی همت مصلحان شیعه صرف از میان