فصلنامه قبسات، سال نهم / زمستان 1382 و بهار 1383،ص166

_____________________________________

باشيم چون اسلام مي‏خواهد انسان بسازد، ما اگر بخواهيم به كمال انساني خودمان برسيم، تحت تربيت و تعليم اسلامي بايد بدانيم ‏كه انسان كامل چگونه چيزي است و چگونه است چهره انسان كامل... . (همان، ص 5)

شايسته است اذعان و اعتراف كنيم كه گرچه ربع قرن از شهادت اين استاد بزرگوار و نزديك به نيم قرن از زمان تأليف و سخنان وي مي‏گذرد، هنوز آثار او طراوت و تازگي و كاربرد خود را از دست نداده و به حقيقت، درهر حوزه‏اي كه استاد قلم زده يا سخن گفته، بهترين مطالب با شيواترين ‏بيان ارائه شده است و ما برآنيم به آن چه اين شهيد بزرگوار درباره انسان ‏كاملِ اسلام بيان كرده است، اشاره‏اي داشته باشيم.

تعريف كمال‏

كمال، صفت وجودي است كه براي هر موجودي متناسب با آن و متناسب با غايت آن، معنا مي‏شود؛ بنابراين، كامل بودن هر چيزي به‏صورت خاص بايد تعريف شود. انسان كامل غير از حيوان كامل و غير از فرشته كامل و... است؛ ولي مي‏توان اين گونه نتيجه گيري كرد كه «كمال، فعليّت يافتن استعدادها و قوّه‏ها است».

به اقتضاي طبيعت و آفرينش هر پديده‏اي، استعدادها و توانمندي‏هاي ‏او معيّن، و فعليت يافتن آن‏ها تعريف مي‏شود، و كمال او عينيّت مي‏يابد؛ چرا كه هر ماهيتي به حسب اقتضاي ذاتي خود، فقط با اوصاف خاصّي‏سنخيت، و استعداد همان دسته از كمالات را دارد. به تعبير شيخ رئيس، ابن‌سينا:

هر موجودي، زمينه‏ها و استعدادهاي وصول به فعليت‏هايي را دارد كه متناسب ‏با آن شي‏ء و سازگار با طبيعت و سرشت و استعدادهاي دروني او است. (ابن‏سينا، الانتشارات و التنبيهات‏)

كمال‌جويي و سعادت‏طلبي، گرايش طبيعي، غريزي و فطري (ذاتي‏) هر موجودي است و همه تلاش‏ها به منظور پاسخگويي به ‏اين ميل ذاتي و اشباع خواسته فراگير همه پديده‏ها است. موجودات‏ نباتي، براساس اقتضاي طبيعي، حركت كمالي خود را دنبال مي‏كنند.عامل حركت به سوي كمال در حيوانات براساس حبّ ذات و نشأت ‏گرفته از الهام غريزي است؛ امّا در انسان، كمال و عينيّت يافتن استعدادها و توانمندي‏هاي متضاد و متناوب، جز در پرتو انتخاب و گزينش و تلاش مجاهدانه و همراه با زحمت تحقّق نمي‏يابد. (ر.ك: ‏انشقاق (84): 6) برخلاف ديگر موجودات، كمال انساني ‏اكتسابي است و جز با اراده و خواست توأم با مبارزه با موانع و حركت ‏