خردنامه همشهری، شماره3، ص23

عنوان مقاله: از فلسفه قدیم به کلام جدید/ شهید مطهری و مطالعات میان رشته ای دین

چکیده :

کلمات کلیدی :

از فلسفه قدیم به کلام جدید

مطهری مرد بحران‏های زمان خود بود.به هیمن‏ دلیل حوزه مطالعات او،به تناسب اقتضائات زمانه‏اش‏ شامل زمینه‏های متنوع است.این امر استخراج ایده‏ واحد در باب پژوهش‏های مربوط به دینی را در آثار او دشوار می‏کند.بنابراین برای دستیابی به تبیینی‏ معقول و حتی الامکان نظام‏مند از اندیشه‏های ایشان‏ در این باره،گزینش روش یا روش‏هایی مناسب و مقتضی ضروری می‏نماید.این مقاله با بهره‏گیری از شیوه مطالعات میان رشته‏ای در پی به دست دادن‏ تفسیری از فهم دینی استاد مطهری است.

-دکتر بیوک علیزاده

شهید مطهری از جمله متفکران ژرف‏اندیش، سخت‏کوش و دریاصفتی است که کارنامه بسیار پرباری را به یادگار گذاشته و از حسن حظ او بعد از پیروز انقلاب‏ اسلامی ایران،زمینه بسیار مناسبی برای اقبال به آثار ایشان پدید آمد و کتاب‏های تالیف شده توسط ایشان،فیش‏های مطالعاتی و یادداشت‏های شخصی،متن پیاده‏ شده سخنرانی‏های ایشان،مکرر در مکرر چاپ و تجدید چاپ شد.تنوع موضوعات و مسائلی که وی بدان‏ها پرداخته‏ است از یک سو، و وسعت و ژرفای معلومات عرضه شده در آن‏ها از سوی دیگر،ایشان را به حق شایسته لقب«علامه» گردانیده است.سؤالی که مطهری‏پژوهان،به جد با آن‏ مواجه هستند،این است ک هآیا این موضوعات و مسائل‏ متنوع را می‏توان به موضوع واحدی فروکاست؟و در صورت‏ مثبت بودن پاسخ این سوال،پرسش بعدی آن است که این‏ موضوع واحد چیست؟

این مقال در اصل برای پاسخ به این سؤال نگارش یافته‏ است و پاسخ نگارنده به سؤال دوم بر پیشانی آن نقش بسته‏ است.در خلال مقاله،ضمن بررسی کارنامه شهید مطهری‏ در حوزه مطالعات میان رشته‏ای دین،گستره این نوعگ‏ مطالعات،وجه تسمیه آن‏ها به«میان رشته‏ای»معرفی و بیان شده است.

به نظر می‏رسد عنوان      «مطالعات میان رشته‏ای دین» (Interdisciplinary study of religion) شایستگی آن را دارد که به مثابه چتری حوزه‏های مختلفی‏ را که شهید مطهری در آن‏ها پژوهش نموده و آثار متعددی‏ را پدید آورده است،فراگیرد.

پیش از ورود به بحث مناسب است،محوری‏ترین‏ واژه عنوان مقاله،یعنی مطالعات میان رشته‏ای دین، ایضاح شود.مطالعات میان رشته‏ای دین به مطالعات و پژوهش‏هایی اطلاق می‏شود که تعلق آن‏ها مقولات دینی‏ است و پژوهشگر حسب مورد و به تناسب اهداف تحقیق، برای بررسی آن‏ها و بحث و تحقیق درباره آن‏ها از روش‏های‏ علوم دیگر بهره می‏گیرد.«مقولات و مفاهیم دینی،باورها، اعتقادات و ایمان دینی جامعه،تاریخ و فرهنگ دینی و روابط و نسب این امور و همین‏طور تعامل میان آن‏ها را دربرمی‏گیرد.روش‏ها هم،عرض عریضی دارند،از روش حسی تجربی، عقلی استدلالی،نقلی تاریخی،کشف شهودی گرفته‏ تا روش‏های مختص هر علم که ذیل عناوین چهارگانه‏ یادشده‏ه قرار می‏گیرند.گفتنی است که در مطالعات‏ میان رشته‏ای دین،گاهی از یک روش و گاهی از روش‏های‏ متعدد استفاده می‏شود.برای مثال در بررسی گزاره‏های‏ دینی و همین‏طور پیش‏فرض‏ها و لوازم آنها،گاهی بررسی‏ صدق و کذب گزاره‏هیا یادشده مطمح نظر است و گاهی، با صرف‏نظر از صدق و کذب گزاره‏های یادشده،آثار و لوازم‏ آن‏ها بر روی روح و روان،معیشت اجتماعی،تاریخ،فرهنگ‏ و دیگر مقولات وابسته به انسان،مورد کاوش و تکاپو قرار می‏گیرد.

در بررسی آثار و لوازم روحی روانی گزاره‏ها و باورهای‏ دینی از روش دانش روان‏شناسی کمک می‏گیرند و از تعامل روش،یا به تعبیر دقیق‏تر،روش‏های روان‏شناسی‏ و باورهای دینی،دانشی به وجود می‏آید که دین‏پژوهان‏ آن را«روان‏شناسی دین» نامیده‏اند.همین‏طور در بررسی‏ آثار و لوازم باورهای دینی بر روی جامعه بشری و پاسخ به‏ سؤال‏هایی از قبیل:

-رفتارهای اجتماعی دین‏داران چه عواقب ناخواسته‏ای‏ را در جامعه ایجاد می‏کند؟

-گروه‏بندی اجتماعی ناشی از گرایش آدمیان به دین‏ کدام است؟

-نهادهای اجتماعی منبعث از دین چه نهادهایی‏ هستند؟

-عوامل اجتماعی منبعث از دین چه نهادهایی‏ هستند؟

-عوامل اجتماعی گرایش آدمی به دین کدامند؟

و نظایر آن از روش‏های علم جامعه‏شناسی استفاده‏ می‏کنند.در این‏جا نیز پاسخ به سؤالات یادشده دانشی را به‏ وجود می‏آورد که آن را«جامعه‏شناسی دین»می‏نامند.به‏ همین قیاس بررسی آثار و لوازم باورهای دینی،با صرف‏نظر از صدق و کذب آنها،بر روی مقولات پیش گفته،دانش‏های‏ میان رشته‏ای مختلفی را به وجود می‏آورد که در تکون‏ آن‏ها چنان‏که ملاحظه کردیم،بیش از یک رشته علمی‏ دخیل است.

«الهیات و فلسفه دین»هم که دور رشته مطرح و پرطرفدار در روزگار ماست و سروکار آن‏ها برخلاف دانش‏های قبلی‏ با صدق و کذب مدعیات دینی است،از جمله دانش‏های‏ معنون به دین‏پژوهی هستند که در تکون آن‏ها بیش از یک رشته علمی سهیم‏اند و از این‏رو هر دو متعلق به قلمرو مطالعات میان رشته‏ای دین‏اند.

فلسفه دین و الهیات از آن حیث که هر دو،افزون بر گزاره‏های دینی،به پیش‏فرض‏های گزاره‏های دینی و همین‏طور لوازم منطقی آن‏ها نیز می‏پردازد،باهم اشتراک‏ دارند،اما از یک جهت با یکدیگر اختلاف دارند؛چرا که فلسفه‏ دین یکی از شاخه‏های فلسفه محسوب می‏شود و روش‏ داوری در آن روش عام فلسفی یعنی روش عقلی استدلالی‏ است و غایت آن نیز همانند شاخه‏های دیگر فلسفه،تحری‏ حقیقت یعنی سیر آزاد عقلانی جهت رسیدن به حقیقت‏ است.از سوی دیگر الهیات اولا همواره به صورت مضاف‏ استعمال می‏شود و مضاف الیه آن دین علی الاطلاق یا دین‏ خاص و یا مذهبی از مذاهب است؛ثانیا غایت آن نه تحری‏ حقیقت بلکه دفاع از دین است؛ثالثا کثیر الموضوع است و در قلمرو آن به تناسب آموزه‏های دینی و مفاهیم ماخوذ در آن‏ها و همین‏طور به تناسب نوع شبهاتی که متوجه دین‏ است،از موضوعات مختلف سخن به میان می‏آید(1).رابعا از روش‏های بسیار برخوردار است و به همان دلیل که در «ثالثا»آوردیم،الهی‏دان برای تبیین آموزه‏های دین خود و همین‏طور برای دفع شبهات از روش‏هیا متعدد و در واقع از همه روش‏ها مدد می‏جوید.افزون بر قلمرو مشترک الهیات‏ و فلسفه دین که موجب پدید آمدن مسائل مشترک فراوانی‏ میان آن‏ها شده است،تعلق به حوزه مطالعات میان رشته‏ای‏ دین هم وجه مشترک دیگر آن دو است.تا این‏جا در باب عنوان،مطالعات میان رشته‏ای دین،که‏ به زعم این مقال نامی است که می‏توان بر مجموعه آثار دین‏پژوهانه شهید مطهری نهاد،بحث کردیم.در این‏جا به اختصار قلمروهایی را که وی در آن‏ها کاوش کرده است، مرور می‏کنیم.

-تأله شیهد مطهری

بخش قابل‏توجهی از آثار شهید مطهری و یادداشت‏ها و فیش‏های مطالعاتی که از ایشان باقی مانده و بخشهای‏ منتشر نشده آنها،به مباحث فلسفی اختصاص دارد.هرچند ایشان با زبان‏های اروپایی آشنایی نداشت،با این حال از روی ترجمه‏های فارسی و عربی آن آثار با پشتکار و پیگیری‏ بی‏نظیر با اندیشه‏هیا فلسفی غرب آشنا شده بود و ضمن‏ مقایسه آن‏ها با نظریات فلسفی فیلسوفان مسلمان،در موارد عدیده‏ای به نقد آن‏ها می‏پرداخت(مطهری،1369،(