فلسفه در سخن میامیزید

وانگهی نام آن جدل منهید قفل اسطوره ارسطو را بر در احسن الملل منهید نقش فرسوده فلاطون را برتر از این بهین ملل منهید و دیگری می‏گوید:

کاف کفر ای دل بحق المعرفه‏ نزد من خوش‏تر ز فاء فلسفه‏ زان که این علم لزج چون ره زند دائما بر مردم آگه زند شهید مطهری با وجود آن‏که از تمامی این مخالفت‏ها با فلسفه و آمیختن فلسفه با دین خبر داشت و از لعن و نفرین و طرد و تکفیرهایی که بر فیلسوفان رفته است، آگاه بود،با این حال بر رهیافت الهیات طبیعی پای‏ می‏فشرد و مفید بودن آن را نظر ادعا می‏کرد و عملا در جهت آن گام برمی‏داشت.ادعای نظری وی را در کتاب‏ «مقدمه‏ای بر جهان‏بینی اسلامی»می‏توان ملاحظه‏ کرد،آن‏جا که جهان‏بینی‏های مختلف را برمی‏شمارد و از جهان‏بینی علمی،جهان‏بینی عرفانی،جهان‏بینی فلسفی‏ و جهان‏بینی دینی نام می‏برد و در مقایسه آن‏ها با یکدیگر می‏گوید:جهان‏بینی دینی با جهان‏بینی فلسفی از حیث‏ قلمرو یکسان است و تنها تفاوتی که میان آن‏ها وجود دارد این است که منشا جهان‏بینی دینی وحی است و منشأ جهان‏بینی فلسفی عقل.البته ایشان در نهایت‏ جهان‏بینی دینی را به جهت قدسیتی که در آن نهفته‏ است،برتر می‏نشاند،اما این امر به لحاظ معرفت‏شناختی‏ به رویکرد عقلانی تام و تمام وی به دین،آسیبی‏ نمی‏رساند.

شهید مطهری فلسفه‏ای را که از دستگاه فلسفی‏ ملا صدرا،به علاوه ابدعات و نوآوری‏های خودش،ساخته‏ و پرداخته بود،هم برای فهم دین مفید می‏دانست و هم‏ برای دفاع از دین موثر و کارآمد تلقی می‏کرد.از همین‏رو بود که یکی از عوامل گرایش به مادیگری در مغرب زمین را «نارسایی مفاهیم فلسفی»در آن دیار می‏دانست و در مقابل‏ معتقد بود که در حوزه اندیشه اسلامی،فلسفه قدرتمندی‏ همچون فلسفه ملا صدرا تکون یافت که هم مقبول‏ترین‏ فهم از آموزه‏های دینی را فراهم می‏آورد و هم بهترین ابزار برای دفع شبهات و پاسخ به اشکالات است.

از باب مثال،ایشان در تفسیر آیه«لو کان فیهما آلهه الا اللّه لفسدتا»که عموم مفسران آن را مضمون برهان تمانع‏ دانسته و فهم عرفی از آن به هم رسانده‏اند،پس از تخطئه‏ همه تفسیرهای پیشین و باطل دانستن آن‏ها با استفاده از مبانی فلسفه ملا صدرا و مآلا با استفاده از قاعده محال بودن‏ توارد دو علت بر معلول واحد،آن را تفسیر و معنا کرده است‏ (مطهری،بی‏تا،115).شهید مطهری در فهم و دفاع‏ فلسفی از دین،تنها به اصول دین‏ بسنده نمی‏کرد،بلکه این امر را در فروع دین و احکام هم ساری‏ و جاری می‏دانست.در کتاب‏هایی‏ نظیر جامعه و تاریخ،معاد،از عقل‏ فلسفی برای فهم دین بهره جسته‏ است و در کتاب‏هایی نظیر«نظام‏ حقوق زن در اسلام»،«مسئله‏ حجاب»برای دفاع از موازین دینی‏ بدان تمسک جسته است.

به نظر می‏رسد فلسفه در مقام‏ دفاع از دین چه در اصول و چه‏ در فروع،موفق عمل کرده است و برنامه شهید مطهری از این حیث‏ قابل دفاع است،اما در مقام فهم‏ دین هم در اصول و هم در فروع،فلسفه را پایه و متکا قرار دادن،ما را به وادی‏های غیرقابل دفاع خواهد کشاند.

-مطهری و کلام جدید

می‏توان گفت که عنوان«کلام جدید»در مجامع علمی‏ و فرهنگ عمومی ما را که اینک نه‏تنها نام یک یا چند ماده درسی در برنامه‏های آموزشی دانشگاهی و حوزوی‏ است،بلکه به صورت یک رشته علمی آکادمیک و دسیپلین‏ درآمده است،اول بار شهید مطهری مطرح کرد.در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران،تدریس‏ درس کلام که متن اصلی آن«شرح تجرید الاعتقاد»بود، برعهده ایشان گذاشته شده بود و او به جای خواندن متن‏ «کشف المراد»و جراحی‏های ادبی تعبیرات و جملات‏ قدیمی کتاب یادشده،دغدغه‏های خود و دانشجویان را به‏ بحث می‏گذاشت.

مطهری به عنوان یک الهی‏دان مسلمان و آشنا با منابع دین‏ اسلام از یک سو و مطلع از شبهات مطرح‏شده در روزگار خود،که ذهن جوان‏ها را مسئله‏دار کرده بود،از سوی دیگر با غور و بررسی این منابع و تسهیل قرائتی نو از دین،به دفع‏ شبهات آن روز و پاسخ به سؤالات دانشجویان می‏پرداخت. وقتی از ایشان سؤال می‏شد که آنچه شما به جای شرح‏ تجرید الاعتقاد در کلاس‏های کلام عرضه می‏کنید چیست، جواب می‏داد که این‏ها«کلام