کلیات علوم اسلامی، ج 2، (کلام و عرفان و حکمت عملی)، ص: 16

می‏خواهد که مردم از اندیشه به ایمان برسند. قرآن در آنچه باید به آن مؤمن و معتقد بود و آن را شناخت «تعبّد» را کافی نمی‏داند. علیهذا در اصول دین باید منطقاً تحقیق کرد. مثلًا اینکه خداوند وجود دارد و یکی است مسأله‏ای است که منطقاً باید به آن پی برد، و همچنین اینکه حضرت محمّد (صلّی اللّه علیه و آله) پیامبر خداست. این جهت باعث شد که علم اصول دین از همان قرن اوّل پایه گذاری شود.

پیوستن اقوام و ملل مختلف به اسلام با یک سلسله افکار و اندیشه‏ها، و همزیستی مسلمین با ارباب دیانات دیگر از قبیل یهودیان و مسیحیان و مجوسیان و صابئین، و مجادلات مذهبی که میان مسلمین و آن فرقه‏ها رخ می‏داد، و خصوصاً پیدایش گروهی به نام «زنادقه» در جهان اسلام که به طور کلّی ضدّ دین بودند با توجّه به آزادی‏ای که خلفای عبّاسی- در حدودی که با سیاست برخورد نداشت- داده بودند، و پیدایش فلسفه در عالم اسلامی که به نوبه خود شکوک و شبهاتی بر می‏انگیخت، موجب شد که بیش از پیش ضرورت تحقیق در مبانی ایمانی اسلامی و دفاع از آنها در میان مسلمین احساس شود و موجب ظهور متکلّمان برجسته‏ای در قرنهای دوم و سوم و چهارم گردید.

اوّلین مسأله‏

ظاهراً اوّلین مسأله‏ای که در میان مسلمین مورد بحث و قیل و قال و لم و لا نسلّم واقع شد مسأله «جبر و اختیار» بود و این بسیار طبیعی بود، زیرا اوّلًا این مسأله چون با سرنوشت انسانها مربوط است مورد علاقه هر انسان بالغ الفکری است. شاید جامعه‏ای یافت نگردد که مردمش به مرحله بلوغ فکری رسیده باشند و این مسأله در آن جامعه طرح نشده باشد. ثانیاً قرآن مجید آیات زیادی در این زمینه دارد که محرّک اندیشه‏ها در این