کلیات علوم اسلامی، ج 2، (کلام و عرفان و حکمت عملی)، ص: 15

آغاز علم کلام‏

درباره آغاز علم کلام و اینکه از چه وقت در میان مسلمین پدید آمد نمی‏توان دقیقاً اظهار نظر کرد. آنچه مسلّم است این است که در نیمه دوم قرن اوّل هجری پاره‏ای از مسائل کلامی از قبیل بحث جبر و اختیار و بحث عدل در میان مسلمین مطرح بوده است و شاید نخستین حوزه رسمی این مباحث حوزه درس حسن بصری متوفّا در 110 هجری است.

در میان مسلمین دو شخصیت از شخصیتهای نیمه دوم قرن اوّل نام برده می‏شوند که سخت از اختیار و آزادی انسان دفاع می‏کرده‏اند: معبد جهنی و غیلان دمشقی. در مقابل، افرادی بوده‏اند که طرفدار عقیده جبر بوده‏اند. معتقدان به اختیار و آزادی به نام «قدری» و منکران آن به نام «جبری» معروف شدند.

تدریجاً موارد اختلاف این دو دسته به یک سلسله مسائل دیگر در الهیات،

طبیعیات و اجتماعیات و برخی مسائل مربوط به انسان و معاد کشیده شد و مسأله جبر و اختیار یکی از مسائل مورد اختلاف بود. قدریون در این دوره‏ها به نام «معتزله» خوانده شدند و جبریون به نام «اشاعره».مستشرقین و اتباع آنها اصرار دارند که آغاز بحثهای استدلالی در جهان اسلام را از اینجا و یا امثال آن بدانند. اما حقیقت این است که بحث استدلالی درباره اصول اسلامی از خود قرآن کریم آغاز شده است و در سخنان رسول اکرم (ص) و مخصوصاً در خطب امیر المؤمنین (ع) تعقیب و تفسیر شده است گو اینکه سبک و اسلوب این مباحث با سبک و اسلوبی که متکلّمین اسلامی داشتند متفاوت است.

تحقیق یا تقلید

قرآن کریم ایمان را بر پایه تعقّل و تفکر گذاشته است. قرآن همواره