فلسفۀ تاریخ، ج 4، ص:14

ترجمه‏های فارسی چگونه است ولی علی القاعده باید خوب باشد.

اجتماعی بودن انسان‏

یک بحث در مسئله جامعه آن بحث معروف است که آیا انسان بالطبع اجتماعی است یا بالاضطرار اجتماعی است؟ به تعبیر قدمای ما آیا انسان مدنی بالطبع است؟ این در میان مردم امر مسلّم و واضحی است که زندگی انسانها در حال حاضر و در گذشته هم تا آنجا که تاریخ نشان می‏دهد زندگی اجتماعی بوده نه انفرادی، و این «اجتماعی» هم صرف اینکه اینها در جوار هم زندگی می‏کنند مثل زندگی گله آهو یا زندگی جمعی از مرغها که با هم پرواز می‏کنند نیست که با هم هستند، با هم راه می‏روند، در یک مکان زندگی می‏کنند، بلکه مقصود این است که نیازهایی را که دارند با نوعی تقسیم کار میان خودشان رفع می‏کنند یعنی کارهایشان جنبه اشتراکی دارد؛ اشتراکی به همین معنا که نوعی تقسیم کار میان افراد صورت گرفته و می‏گیرد.

آنگاه بحث در این است که آیا زندگی اجتماعی، فطری و طبیعی انسان است و یا اینکه اضطراری است، طبیعتْ انسان را به صورت انفرادی به وجود آورده، اضطرار انسان را مجبور کرده که با هم زندگی کنند؛ این ساختمان، ساختمان زندگی انفرادی است نه زندگی اجتماعی ولی جبر خارجی انسانها را مجبور کرده است که با هم زندگی کنند؛ همین طوری که حیوانهایی که مسلّم برای زندگی انفرادی آفریده شده‏اند گاهی در یک شرایط محدودی مجبور می‏شوند با یکدیگر همکاری داشته باشند، که قبلًا مثالهایش را ذکر می‏کردیم. گاوها مسلّم به صورت انفرادی آفریده شده‏اند ولی در یک شرایط محدود، وقتی در مقابل یک درنده قرار می‏گیرند، مجبور می‏شوند با همدیگر یک وحدتی ایجاد کنند.

می دانیم که در اینجا دو نظریه است. یک نظریه این است که انسان مدنی بالطبع است و اصلًا برای زندگی اجتماعی خلق شده است. نظریه دیگر این است که انسان منفرد بالطبع است و مدنی بالاضطرار. آن اولی همان نظریه معروفی است که از قدیم ارسطو و غیر ارسطو گفته‏اند، و این نظریه دوم نظریه‏ای است که در قرن هجدهم ژان ژاک روسو بالخصوص و بعضی دیگر ابراز داشتند. کتاب‏ قرارداد اجتماعی‏ ژان ژاک روسو از این جهت خیلی مفید است، همچنان که کتاب‏ آزادی فرد و قدرت دولتِ‏ دکتر صناعی هم از نظر آگاهی به نظریات علمای جدید درباره اینکه آیا انسان مدنی بالطبع هست یا نیست مفید و قابل مطالعه است.