فلسفۀ تاریخ، ج 4، ص:15

مثالی ذکر می‏کنیم برای اینکه مطلب روشن بشود: زندگی خانوادگی چگونه زندگی طبیعی است؟ یعنی انسانها در متن خلقت به گونه‏ای آفریده شده‏اند که این دو جنس به یکدیگر احتیاج دارند؛ حتی از نظر ساختمان جسمانی به گونه‏ای آفریده شده‏اند که به یکدیگر احتیاج دارند. مرد منفرد آفریده نشده، زن هم منفرد آفریده نشده است. معلوم است که در متن خلقت طوری آفریده شده‏اند که نیازهای طرفین به وسیله طرفین باید مرتفع بشود. البته زندگی اجتماعی، در این حد، طبیعی نیست ولی به هرحال آنهایی که قائلند که انسان مدنی بالطبع است، نه در این حد، ولی در حدی ضعیفتر چنین حرفی را می‏خواهند بگویند که انسان به حسب خلقت به گونه‏ای آفریده شده که نیازهایش باید به وسیله افراد دیگر رفع بشود. خودِ طبیعت، انسانها را به زندگی اجتماعی می‏کشاند نه اینکه عامل بیرونی و اضطرار آنها را بکشاند. اگر ما بگوییم عامل درونی خود انسانها آنها را به زندگی اجتماعی می‏کشاند و از درون خودشان به زندگی اجتماعی منبعث می‏شوند، این می‏شود مدنی بالطبع. اگر بگوییم از بیرون- نه از درون- به زندگی اجتماعی اجبار می‏شوند و طبیعت بیرونی اینها را مجبور می‏کند، این می‏شود زندگی اضطراری.

اگر زندگی اجتماعی برای انسان طبیعی باشد سعادت واقعی انسان جز در پرتو زندگی اجتماعی تأمین شدنی نیست؛ یعنی اگر انسان منفرد باشد، از کمال و سعادت خودش معطل می‏ماند. اصلًا سعادتش در جامعه تأمین می‏شود. ولی اگر انسان انفرادی آفریده شده باشد سعادتش به جامعه مربوط نیست، نیازش به جامعه فقط برای دفع شر عوامل بیرونی است و به قول ژان ژاک روسو انسان هرچه که بتواند خودش را از جامعه بیرون بکشد و به طبیعت و انفراد برگردد به فطرتش و به کمال خودش بیشتر برگشته است. هرچه انسان بیشتر مجبور باشد با جامعه زندگی کند از کمال خودش بیشتر باز می‏ماند و لذا از نظر روسو جامعه منشأ رذائل انسانیت است. هرچه بدی انسان دارد به واسطه زندگی اجتماعی پیدا شده و هرچه خوبی دارد از طبیعت انفرادی خودش دارد. پس انسان هرچه که بتواند- البته به‏طور کلی نمی‏تواند- و هر اندازه خودش را از جامعه منقطع کند به فطرت خودش و قهراً به خوبیهای خودش بیشتر برمی‏گردد و هر اندازه که بیشتر آلوده به اجتماع بشود آلوده به همین بدیها و رذائلی می‏شود که امروز اینها را رذائل انسانیت می‏نامند.

حالا اگر ما بخواهیم بحث قرآنی بکنیم چگونه باید بحث کنیم؟ در قرآن که مسائل به این صورت مطرح نمی‏شود که آیا انسان مدنی بالطبع است یا مدنی بالاضطرار؟ ما باید