فلسفۀ تاریخ، ج 4، ص:17

درختهای یک باغ همه در کنار هم زندگی می‏کنند. هزار تا درخت از یک خاک تغذیه می‏کنند، از یک آب مشروب می‏شوند، از یک هوا استنشاق می‏کنند و یک نور می‏گیرند. آن وقتی که مشروب می‏شوند همه با یکدیگر مشروب می‏شوند، روزی که آفتاب است همه‏شان آفتاب می‏بینند، روزی هم که باران است همه‏شان باران می‏بینند، «یک» باغبان هم اینها را پرورش می‏دهد. با آفاتشان که مبارزه می‏شود یک باغبان می‏آید همه را تحت بررسی قرار می‏دهد و همه را سم می‏زند. اما این درختها یک جامعه را تشکیل نمی‏دهند، بلکه این درخت برای خودش زندگی می‏کند، آن هم برای خودش. کاملًا از یکدیگر استقلال دارند.

اصلًا معنای اینکه افرادْ حقیقی باشند نه جامعه، این است که افراد استقلال کامل دارند و جامعه وجود حقیقی ندارد. اگر کل، وجود حقیقی داشته باشد لازمه‏اش این است که اجزاء، دیگر استقلال نداشته باشند. اگر اجزاء استقلال کامل دارند کل دیگر وجود حقیقی نمی‏تواند داشته باشد. مثل مرکبهای طبیعی. دو گازی را که از اینها آب به وجود می‏آید در نظر بگیرید. تا وقتی که اینها استقلال دارند آبی وجود ندارد. همین قدر که ترکیب شدند و آب وجود پیدا کرد دیگر آنها استقلال ندارند.

ممکن است کسی بگوید جامعه یک چنین چیزی است. اصلًا افراد استقلال دارند و وجود حقیقی دارند و جامعه وجود ندارد. بنابراین جامعه حیات ندارد چون وجود ندارد. جامعه اجل و مدت ندارد چون وجود ندارد. جامعه اراده ندارد چون وجود ندارد. جامعه وجدان ندارد چون وجود ندارد. جامعه هدف ندارد چون وجود ندارد. یعنی اراده مال افراد است، وجدان مال افراد است، علم و خواست مال افراد است، هدف مال افراد است. این یک نظریه. اینجا ما می‏گوییم ترکیب، ترکیب اعتباری است، یعنی وجود جامعه یک وجود اعتباری و انتزاعی است.

نظریه دوم: ترکیب ماشینی‏

ممکن است یک درجه بالاتر برویم بگوییم جامعه به آن نحو انتزاعی محض نیست بلکه ترکیبش ترکیب ماشینی است. ترکیب ماشینی این است که اجزاء هویت و استقلال خودشان را از دست نمی‏دهند (مثل ترکیب اعتباری) اما با هم پیوند دارند. جامعه هم وجود حقیقی ندارد ولی یک پیوندی میان اجزاء هست که این پیوند به اینها وضع مشترک و یک نوع سرنوشت مشترک داده است. درختهای باغ هیچ پیوندی ندارند. اگر شما یک