فلسفۀ تاریخ، ج 3، ص: 15

نقش انسان در تکامل تاریخ‏

نظریه «اقتصاد، قوه محرکه تاریخ»

... «1» مدعا مطرح شده و حالا ما باید ماهیت این مدعا را بشکافیم، ببینیم در مقابلش چه مدعای دیگری هست و می‏تواند باشد. در این مدعا به تعبیر خودشان قوه محرکه تاریخ اقتصاد است، روابط تولید است و به تعبیر دیگر وضع تولید. در این تعبیر، تحولاتی که در جامعه بشری رخ می‏دهد چه از نظر سیاسی، چه از نظر فکری و چه از نظر اخلاقی و چه از نظر هنری، تمام این تحولات ریشه‏اش تحولاتی است که در وضع تولید به وجود می‏آید و قهراً متناسب با آنهاست و یا به تعبیر دیگر انعکاسی از آنهاست. درست مثل یک ساعت که آن فنر است که تدریجاً دارد حرکت می‏کند و همه چرخهای دیگر به تبع آن حرکت می‏کنند، و لهذا [وضع تولید] را قوه محرکه تاریخ دانستند. اینها اصل به وجود آمدنش را نگفته‏اند که آن وقتی که شروع می‏شود چگونه شروع می‏شود. ناچار در شروع هم چنین چیزی باید بگویند که اصلًا نه فقط در جریان تحول، اینچنین تحولی رخ می‏دهد بلکه اصل اولین فکری که برای بشر در هر مسئله‏ای پیدا شده است تابع وضع خاص اقتصادی اوست.

______________________________
(1) [چند ثانیه اول نوار، صدا نامفهوم است.]