فلسفۀ تاریخ، ج 1، ص: 15

تحول تاریخ و تطوّر تاریخ‏

به یک اعتبار همه چیز در عالم تاریخ دارد، چون تاریخ یعنی سرگذشت. وقتی که یک شی‏ء حالت متغیری داشته باشد و از حالی به حالی و از وضعی به وضعی تغییر وضع و تغییر حالت بدهد این همان سرگذشت داشتن و تاریخ داشتن است، برخلاف اینکه اگر یک شی‏ء به یک وضع ثابتی باشد یعنی هیچ گونه تغییری در آن رخ ندهد، قهراً تاریخ هم ندارد. مثلًا اگر ما معتقد باشیم که زمین از ابتدا که خلق شده و به وجود آمده به همین وضع بوده که هست، پس زمین تاریخی ندارد. اما اگر زمین تغییراتی داشته باشد، قبول کنیم که زمین یک سلسله تغییرات و تحولات داشته، پس زمین تاریخ دارد، کما اینکه ما «تاریخ طبیعی زمین» داریم.

آیا تاریخ براساس تصادف است؟

مسئله دیگر این است که آیا تاریخ بر اساس تصادف است یا بر اساس اصل علّی و معلولی؟ یکی از نظریات در باب تاریخ این است که تاریخ را تصادفات به وجود آورده، ولی آن کسی هم که می‏گوید «تصادف» مقصودش این نیست که [وقایع تاریخی‏] بدون علت به وجود آمده؛ یعنی نظر او را که شما بشکافید نمی‏خواهد